جەلال بایار: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

جەلال بایار لە سالی ۱۹۰٨ پەیوەندی به کومەڵەی ئیتحاد و تەرەقی کرد، و جەلال یەکێک لە ئەندامە چاڵاکەکانی ئەم کومەڵەیە بوو. هەروەها ئەو بوو بە سەرۆکی ڵقی ئەم کومڵەیە لە شاری [[ئیزمیر]] و بە هوی هاوکاریەکانی کۆلیژێکی کچانە و وێستگەیەکی شەمەندەفڕ دامەزڕا. لە سالی ۱۹۱۹ جەلال بایار بە نوێنەرایەتی خەڵکی ساروهان [[مانیسا]]ی ئەمڕو بوو بە ئەندام لە پەڕلەمانی [[عوسمانی]] لە ئیستانبوڵ، بەڵام کاتێک کە سۆڵتانی عوسمانی دەستوەردان لە ناو دەستوری دەولەت دا کرد، بە دیدی بایار ئەم کارە پێچەوانەی نسشتمانپەروەریە، لە بەر ئەم هویە لە سالی ۱۹۲۰ رو لە [[ئەنقەرە]] کرد و پەیوەندی به [[موستەفا کەمال پاشا]] کرد تاکو بەشداری لە بزووتنەوەی سەربەخوویی تورکیا بکات. دواتر بایار لە ناو (ڕێکخڕاوی پاراستنی مافەکانی ئەنادوڵ و روملی) بوو بە ئەندامێکی کارا و ئەمە یەکێکە لەو ڕێکخڕاوانەی کە لە دوای [[جەنگی جیهانی یەکەم]] دامەزڕا. دواتر لە لایەن خەڵکی بۆرسا بوو بە نوینەر لەناو ئەنجونمەنی نیشتمانی گەورەی تورکیا کە تازە دامەزڕا بوو. لە هەمان سال دا بوو بە جێگری وەزیری ئابووری حکومەت و لە ۲۷ شوباتی ۱۹۲۱ خوی بوو بە وەزیری ئابووری و لە سالی ۱۹۲۲ همان سال نایب وزیر اقتصاد دولت شد و در ۲۷ فوریه ۱۹۲۱‌ خود وزیر اقتصاد شد و لە سالی ۱۹۲۲ وەک ڕاوێژکاری [[عیسمەت ئینۆنو]] بەشداری لەو شاندەی تورکیا دا کرد کە بو مەرەمی بەستنی کۆنگرەی ئاشتی بەرەو شاری [[لۆزان]] بەڕێکەوت. لە هڵبژاردنەکانی سالی ۱۹۲۳ جەلال بایار بە نوێنەرایەتی خەڵکی شاری ئیزمیر سەرکەوت بو پەڕلەمانی تورکیا و لە ۲٦ ئابی ۱۹۲۴ بایار یەکەمین بانکی نیشتمانی لە ئەنقەرە دامەزراند و تا سالی ۱۹۳۲ بڕێوەبەری ئەو بانکە بوو. لە ۲۵ تشرینی یەکەمی ۱۹۳۷ [[موستەفا کەمال ئەتاتورک]] ئەو وەک سەرۆک وەزیری نویەمین حکومەت دانا لە دوای ئەوەی عیسمەت ئینۆنو دەست لەم پوستەی بەردا و تا کاتی مەرگی ئەتاتورک لە سالی ۱۹۳٨ لە پوستی سەرۆک وەزیری دا مایەوە. لە دوای مردنی ئەتاتورک، عیسمەت ئینۆنو لە هەمان سال دا بوو بە سەرۆک کوماری [[تورکیا]]. بایار لە ۲۵ کانوونی دووەمی ۱۹۳۹ دەست لە کارکێشانەکەی لە پوستی سەرۆک وەزیریی پێشکەش بە سەرۆک کۆمار کرد لە دوای ئەوەی کە ناکۆکی سیاسی لە نێوان ئەو و عیسمەت ئینۆنو دا پەیدا بوو. جەلال بایار تاکو سالی ۱۹۴۵ ئەندامی [[پارتی کۆماریکۆماریی گەل]] بوو بەلام لە ۲۷ کانوونی دووەمی ۱۹۴٦ پارتێکی نوێ بە ناوی [[پارتی دیموکرات]] کە پارتێکی ئیسلامی پارێزکار بوو بە هاوکاری [[عەدنان مەندەرس]] و فوئاد کۆپڕولو و ڕەفیق کۆڕاڵتای دامەزراند. ئەم پارتی نوێیە لە هەلبژاردنەکانی ۱۴ گۆڵانی ۱۹۵۰ سەرکەوتنێکی گەورەی بە دەستی هێنا و لە سەرجەمی ۴٨۷ کورسی پەڕلەمانی ۴۰٨ بە دەست هێنا و پەڕلەمانی تورکیا کە زۆرینەکەی لە دەستی پارتی دیمۆکرات دا بوو جەلال بایار وەک سەرۆک کوماری تورکیا هەلبژارت. لە هەلبژارتنەکانی ۱۹۵۴ و ۱۹۵۷یش بایار وەک سەرۆک کۆماری تورکیا هەڵبژێردڕا کە بەم شێوەیە بایار بو ماوەی ۱۰ سال لە سالی ۱۹۵۰ تاکو ۱۹‎٦۰ سەرۆک کۆماری تورکیا بوو و لەم ماوەیەدا عەدنان مەندەریسیش سەرۆک وەزیری تورکیا بوو.