جەلال بایار: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
No edit summary
ھێڵی ٧:
 
== ژیانی سیاسی==
جەلال بایار لە سالی ۱۹۰٨ پەیوەندی به کومەڵەی ئیتحاد و تەرەقی کرد، و جەلال یەکێک لە ئەندامە چاڵاکەکانی ئەم کومەڵەیە بوو. هەروەها ئەو بوو بە سەرۆکی ڵقی ئەم کومڵەیە لە شاری [[ئیزمیر]] و بە هوی هاوکاریەکانی کۆلیژێکی کچانە و وێستگەیەکی شەمەندەفڕ دامەزڕا. لە سالی ۱۹۱۹ جەلال بایار بە نوێنەرایەتی خەڵکی ساروهان [[مانیسا]]ی ئەمڕو بوو بە ئەندام لە پەڕلەمانی [[عوسمانی]] لە ئیستانبوڵ، بەڵام کاتێک کە سۆڵتانی عوسمانی دەستوەردان لە ناو دەستوری دەولەت دا کرد، بە دیدی بایار ئەم کارە پێچەوانەی نسشتمانپەروەریە، لە بەر ئەم هویە لە سالی ۱۹۲۰ رو لە [[ئەنقەرە]] کرد و پەیوەندی به [[موستەفا کەمال پاشا]] کرد تاکو بەشداری لە بزووتنەوەی سەربەخوویی تورکیا بکات. دواتر بایار لە ناو (ڕێکخڕاوی پاراستنی مافەکانی ئەنادوڵ و روملی) بوو بە ئەندامێکی کارا و ئەمە یەکێکە لەو ڕێکخڕاوانەی کە لە دوای [[جەنگی جیهانی یەکەم]] دامەزڕا. دواتر لە لایەن خەڵکی بۆرسا بوو بە نوینەر لەناو ئەنجونمەنی نیشتمانی گەورەی تورکیا کە تازە دامەزڕا بوو. لە هەمان سال دا بوو بە جێگری وەزیری ئابووری حکومەت و لە ۲۷ شوباتی ۱۹۲۱ خوی بوو بە وەزیری ئابووری و لە سالی ۱۹۲۲ همان سال نایب وزیر اقتصاد دولت شد و در ۲۷ فوریه ۱۹۲۱‌ خود وزیر اقتصاد شد و لە سالی ۱۹۲۲ وەک ڕاوێژکاری [[عیسمەت ئینۆنو]] بەشداری لەو شاندەی تورکیا دا کرد کە بو مەرەمی بەستنی کۆنگرەی ئاشتی بەرەو شاری [[لوزان]] بەڕێکەوت. لە هڵبژاردنەکانی سالی ۱۹۲۳ جەلال بایار بە نوێنەرایەتی خەڵکی شاری ئیزمیر سەرکەوت بو پەڕلەمانی تورکیا و لە ۲٦ ئابی ۱۹۲۴ بایار یەکەمین بانکی نیشتمانی لە ئەنقەرە دامەزراند و تا سالی ۱۹۳۲ بڕێوەبەری ئەو بانکە بوو. درلە ۲۵ اکتبرتشرینی یەکەمی ۱۹۳۷ کمال[[کەمال آتاتورکئەتاتورک]] ویئەو راوەک بهسەرۆک مقاموەزیری نخستنویەمین وزیریحکومەت دردانا حکومتلە نهمدوای برگزیدئەوەی بعدعیسمەت ازئینۆنو اینکهدەست عصمتلەم اینونوپوستەی از این مقام کناره گیری کردبەردا و تا موقعکاتی مرگمەرگی آتاتورکئەتاتورک درلە سالسالی ۱۹۳٨ درلە سمتپوستی نخستسەرۆک وزیریوەزیری باقیدا ماندمایەوە. بعدلە ازدوای مرگمردنی آتاتورک،ئەتاتورک، عصمتعیسمەت اینونوئینۆنو ریاستلە جمهوریهەمان ترکیهسال دا دربوو همان سالبە بهسەرۆک عهدهکوماری گرفت[[تورکیا]]. بایار درلە ۲۵ ژانویهکانوونی دووەمی ۱۹۳۹ ازدەست مقاملە خودکارکێشانەکەی استعفالە دادپوستی بعدسەرۆک ازوەزیریی پێشکەش بە سەرۆک کۆمار کرد اینکهلە سودوای تفاهمیئەوەی ازکە نظرناکۆکی سیاسی بینلە اونێوان ئەو و عصمتعیسمەت اینونوئینۆنو پیدادا شدپەیدا بوو. جلالجەلال بایار تاتاکو سالسالی ۱۹۴۵ عضو حزبئەندامی جمهوریپارتی خواه[[کۆماری خلقگەڵ]] بودبوو امابەلام درلە ۲۷ ژانویهکانوونی ۱۹۴۶دووەمی حزبی۱۹۴٦ جدیدپارتێکی بنامنوێ حزببە دموکراتناوی را[[پارتی کهدیموکرات]] یککە حزبپارتێکی اسلامیئیسلامی محافظهپارێزکار کاربوو بودبە بههاوکاری همکاری[[عەدنان عدنانمەندەریس]] مندرس,و فوآدفوئاد کوپرولوکۆپڕولو و رفیقڕەفیق کورالتانکۆڕاڵتای تٲسیس کرددامەزراند. اینئەم حزبپارتی جدیدنوێیە درلە انتخاباتهەلبژاردنەکانی ۱۴ میگۆڵانی ۱۹۵۰ موفقیتیسەرکەوتنێکی بزرگگەورەی رابە بهدەستی دست آوردهێنا و ازلە سەرجەمی ۴٨۷ کرسیکورسی پارلمانیپەڕلەمانی ۴۰٨ کرسیبە رادەست کسب کردهێنا و پارلمانپەڕلەمانی ترکیهتورکیا کهکە اکثریتزۆرینەکەی آنلە بادەستی حزبپارتی دموکراسیدیمۆکرات بوددا جلالبوو جەلال بایار راوەک بهسەرۆک عنوانکوماری رئیستورکیا جمهور ترکیه انتخاب کردهەلبژارت. درلە انتخاباتهەلبژارتنەکانی ۱۹۵۴ و ۱۹۵۷ هم۱۹۵۷یش بایار بهوەک عنوانسەرۆک رئیسکۆماری جمهورتورکیا ترکیههەڵبژێردڕا برگزیدهکە شدبەم که به این طریقشێوەیە بایار بهبو مدتماوەی ۱۰ سال ازلە سالی ۱۹۵۰ تاتاکو ۱۹۶۰۱۹‎٦۰ رئیسسەرۆک جمهورکۆماری ترکیهتورکیا بودبوو و در این مدتلەم عدنانماوەیەدا مندرسعەدنان هممەندەریسیش نخستسەرۆک وزیروەزیری ترکیهتورکیا بودبوو.
 
 
 
کودتای نظامی[ویرایش]
در روز ۲۷ می ۱۹۶۰ ارتش ترکیه کودتای نظامی علیه دولت جلال بایار انجام داد و در پی آن حکومت مندرس سقوط کرد و کودتاچیان رئیس جمهور ترکیه جلال بایار و نخست وزیر عدنان مندرس و چند تن از اعضای حکومت وی و حزب دموکرات را به جزیره کوچک ایصی یادا در دریای مرمره فرستادند و در ۱۰ ژوئن همان سال آنها را به دادگاه سپردند و دادگاه عالی کشور جلال بایار و عدنان مندرس را به زیرپا گذاشتن قانون اساسی متهم کردند و با ۱۵ شخص دیگر در ۱۵ سپتامبر ۱۹۶۱ به اعدام محکوم شدند. اما کمسیون لشکری حاکم حکم اعدام را بر عدنان مندرس و بولاتکان و زورلو اجرا کردند و حکم جلال بایار و ۱۲ شخص دیگر را تغییر دادند و به حبس ابد تخفیف دادند و بایار را به یک زندان در قیصری انتقال دادند، اما در روز ۲۷ نوامبر ۱۹۶۴ به خاطر بیماری شدیدی بایار را آزاد کردند.