شیر: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
Dexbot (لێدوان | بەشدارییەکان) ب Removing Link FA template (handled by wikidata) |
No edit summary |
||
ھێڵی ٨:
{{کورت}}
[[پۆل:شیر]]
شیر: شلەیەکی ڕەنگ سپیە لە مەمکی گیانەوەرە شیردەرکانەوە بەرهەم دێت،سەرچاوەی سەرەکی خواردنی بەچکەی گیانلەبەرەکانە ( مرۆڤ و هەموو جۆرە ئاژەلەکان) پێش ئەوەی فێڕی خواردن ببن.
لەدوای زاین شیری دایک پێ دەوترێ ژەک ( کۆلۆستروم colostrum) کە ژمارەیەکی زۆری دژە تەن antibody تیدایە لە لەشی دایکەوە دەگوازرێتەوە بۆ بەچکەکانی تاکو پاریزگاری بکات لە توش بون بە نەخۆشی ،شیر گەلێ مادەی تری خۆراکی بەسودی تیدایە)کاربۆهیدرات (لاکتۆزو) کالسیۆم چەند کانزایەکی تر و چەندین ڤیتامین )،هەروەها سەرچاوەیەکی نایابی خواردەمەنی مرۆڤیشە.
شیر وەک بەرهەمێکی ئاژەڵ بۆ خواردنی مرۆڤ بەکار دێت کە خیرا دوای زاین یان لەکاتی ئاوسیدا بەرهەم دێت،لەسەرانسەری جیهان بە هەزاران کێڵگەی بەخێو کردنی مانگای شیر هەیە و بە هەزاران تۆن شیر بەرهەم دێنن
لەسەرتاسەری جیهاندا نزیکەی شەش بلیۆن کەس شیر و بەرهەمکانی شیرەمەنی بەکار دێنن بۆ خواردن، وە زیاتر لە 750 ملیۆن کەس لە نزیک و لەگەڵ کێڵگە کانی بەرهەم هێنانی شیرن.
شیر وەک سەرچاوەی خۆراک
مەمک یان گوان پاش ئەوەی دروست دەبێ کاری سەرەکی دروست کردنی شیرە تا ببێتە سەرچاوەی خۆراکی بەچکە و ساوای گیانلەبەران
دەتوانین خواردن یان بەکار هێنانی شیر بکەین بەدوو بەشەوە:
یەکەم :وەک خۆراکی بەچکە (ساوای) شیردەرەکان:
پێی دەوترێ ( breastfeeding) واتە شیری مەمک، هەموو گیانلەبەرە شیردەرەکان لەڕێگای مەمکەوە شیر ئەدەن بە بەچکەکانیان، یان خیرا دوای دۆشین هەڵدەگیری لە شوێنی تایبەت و دواتر دەخورێ، وەک باسمان کرد ( ژەک،کۆلسترەم ) کە راستەوخۆ دوای زاین دێتە ناو مەمکەکانەوە ،تا بەچکە کان بیخۆن، پڕیەتی لە مادەی بەسودی خۆراکی و دژە تەن ، یارمەتی گەشەو پاراستنی لە نەخۆشی ی تازە پەیدا بوەکان ئەدات.
مانەوە ودروست بونی کۆلستروم(ژەک ) لە گیانلەبەرە شیردەرکاندا جیاوازە لە جۆرێکەوە بۆجۆرێکی تر.ئاژەڵی بەتەمەن واتە جەندین جارە زێ ژەکی زۆرترە تا ئاژەلێک یەکەم جارە بزێ.
ڕیکخراوی تەندروستی جیهانی ڕێنمای دەکات کە مناڵ پیوستە لە ماوەی شەش مانگ شیری دایکی بخوات، ئینجا تا دوساڵ شیری دایک لەگەڵ خواردنی تر، لەهەندێ شووێن و کەلتوری جیاوازدا هەروەها لە کوردستانیش، مناڵ ( 3-5) ساڵ یان زیاتر شیری دایکی دەخوات، هەروەها دەرکەوتوە کە شیری بزن دەکرێ جێگای شیری دایک بگرێتەوە ، لەکاتی نەبونی شیری دایک،هەرچەند هەندێ ئاڵۆزی لە گەشە ی منالەکدا دێتە پێشەوە.
(ژەک-کۆلسترەم):
ژەک لە ماوەی کۆتایی سک پڕیدا دروست دەبێ لەناو مەمکی ئافرەتدا، لەدوای زاین مناڵی تازە پەیدا بوو دیخوات، 3-4 ڕۆژ بەردەوام دەبێ ،دواتر دەگۆڕێ بۆ شیر، کۆلۆسترم پێکهاتەیەکی بەسودی هەیە ،ئاسان هەرس دەبێت و مادەیکی خەست ولینج مەیلەوزەردە،ڕیخۆڵەکانی ساوا ساف و لینج دەکات تا بەئاسانی پیسایی بکات، ژەک چەوری کەمی تیدایە و دەولەمەندە بە جۆرەها پڕۆتین و کار بۆهیدرەیت و دژە تەن.
لەدوای 3-4 ڕۆژ لە پێدانی ژەک وردە وردە ڕەنگ و رونی ژەک کەم دەبێتەوە دەگۆڕێ بۆشیر بەلام بە ڕیژەیەکی زیاتر بەرهەم دێت.
ژەک لە مەڕدا: پیوستە لە 24 کاتژمێری یەکەمدا بەرخ تێر ژەک ببێ جونکە زۆر پیوستە بۆ دروست کردنی بەگری لەش و پێ گرتن،لانی کەمی دەبێ لە ماوەی دوڕۆژدا تێڕ ژەک ببێ،،نەخواردنی ژەک لە بەچکەی ئاژەڵدا دەبێتە هۆی مڕدار بونەوە، چونکە لەڕو لاواز دەرئەجی و بەرگەی نەخۆشی ناگرێ،هەرووەها لە ئاژەلەکانی تریشدا هەمان شێوەیە.
دەکرێ ژەک لە بەفرەگرە دا سارد بکرێتەوە بۆ ماوەی چەند ڕۆژێ هەڵبگیرێ و دواتر بخورێ،هەروەها لە 20 پلەی ژێڕ سەدی تا ماوەی سالێک هەڵدەگیرێ دواتر دەخورێ.
فرۆ: جاران لەکوردستان لە دوای زاینی مەرو مانگا لە گوندەکان ،ژەکیان دەهێنا و دەیان کوڵاند و پیان دەوت فرۆ،و لەلایەن مرۆڤەکانەوە دەخورا،کە تامێکی شیرن و بەلەزەتی هەیە.
دووەم:وەک خۆراکی مرۆڤ:
لەسەرتاسەری جیهان سەرباری شیرخواردن لەمناڵیەوە،بەتایبەت لە وڵاتانی ڕۆژئاوا، شیرخواردن بەردەوامی هەیە و شیری ئاژەڵ دەخون ( مانگا ،مەڕ ،بزن)،هەروەها لەشیری ئاژەڵ چەندی مادەی خۆراکی تریان بەرهەم هێناوە و بوە بەسەرچاوەیەکی گرنگی خۆراکی مرۆڤ وەک ( پەنیر،ماست ،دۆ،کەرە،کەشک،قەیماخ،سیرێژ )،بەهۆی پێشکەوتنی پیشەسازیەوە شیری وشک و شیری خەست و هەوێن و چەندین جۆری خۆراکی تێکەڵ شیری بەرهەم هاتوە .
شیر وکەرە چەوری زۆریان تیدایە کەپێی دەوترێ تێر چەوری(saturated fat ) ،شەکری لاکتۆز lactose تەنها لەشیردا هەیە، ئەو ئەنزیمەی کە لاکتۆزی شیر هەرس دەکات پێ دەوترێ لاکتەیز lactase،کە لە دوای لەدایک بونی منالەوە لەڕیخۆلەباریکەدا بە بڕێکی زۆر دەرئەدرێ، پاشان وردە وردە دەردانی کەم دەبێتەوە و هەرس کردنی شیر بەڕیکو پێکی دەبێت.
ووشەزانی شیر:
کۆمەڵگای مرۆڤایەتی هەندێ ووشەی تر بەکاردێنن وەک : ئاماژە بۆڕەنگی سپی ( سپیە وەک شیر) ڕەنگی شیریە، هەندێ خواردنەوەی نا ئاژەڵی ( ڕوەکی) هەن کە ئاماژە بۆشیر دەکەن ( شیر مۆز،شیری برنج، شیری گوێزی هیندی..هتد )،
شیری کۆتر یان شیری سیقەتۆرە (crop milk) ئەو مادە نیمجە هەرسکراوەیە کۆتر دەیکات بە دەمی بەچکەکانیەوە.
لەکوردەواریدا پەندێک هەیە دەڵێ ( شیری چۆلەکەی لا دەس دەکەوێ ) بەواتایە ئەو کەسە هەمووشتێک و پیداویستیەکی ژیانی لا دەس دەکەوێ تەنانەت شیری چۆلەکەش،،کە چۆلەکە شیری نیە.
شیر لە تاقیگەدا دروست دەکرێ لە ئاو و ترشە چەوری و پرۆتین
میژووی بەکار هێنانی شیر لەلایەن مرۆڤەوە:
بەکارهێنانی شیر وەک خواردنەوە لەلایەن مرۆڤەوە دەگەرێتەوە بۆ چاخی بەردینی نوێ یان ئەوکاتەی مرۆڤ فێری کشتوکاڵ و بەخیوکردنی ئاژەڵ بوو، لەسەرئاستی جیهان بەم شیوە باس کراوە، لە سالەکانی (9000-7000 ) پێش زاینی لە باشوری ڕۆژئاوای کەرتی ئاسیا شیر وەک خواردن بەکار هاتوە لەلایەن مرۆڤەوە، لە سالەکانی (3000-3500) پێش زاین لەئەمریکا .
گرنگترین ئاژەڵی شیردەر کە لەلایەن مرۆڤەوە ماڵی کراوە مەرو بزن و مانگا بوە،کە یەکەمجار لە باشوری خۆرئاوای کەرتی ئاسیا ماڵی کراوە، ئەم ئاژەلانەیان بۆ مەبەستی خواردنی گۆشت و بار بردن،موو خوریەکەی بەخێو کردووە، دواتر بۆیان دەرکەوتوە کە مێنگەی ئاژەلەکان بەرهەمێکی تریان هەیە ئەویش شیرە .
لە باشوری ڕۆژئاوای کەرتی ئاسیاوە لە هەزارەی حەوتەمی پیش زاینەوە ئاژەڵە شیردەرەکان بۆ ئەوروپا گوازراونەتەوە،بەلام لە دوای هەزارەی چوارەمەوە گەیشتنە ولاتانی ئەسکەندەناڤی و بەریتانیا.
هەروەها مەرو بزنیش لە باشوری خۆرئاوای ئاسیاوە ڕۆشتووە بۆ کەرتی ئەفریقا، بەلام مانگای ئەفریکا هەر خۆی لەوێ هەبوە لە ساڵەکانی 7000-6000 پێش زاینی ماڵی کراووە.
ووشتر لە هەزارەی چوارەمی پێش زاینی لە نیمچە دورگەی عەرەبیەوە ماڵی کراوە،وەک ئاژەڵی شیردەر و باربەر لە ئەفریقا و عەرەبستان بەکار هاتوە.
لەوکاتەدا شیر وەک پێکهاتەیەکی سەرەکی خۆراکی مرۆڤ نەبوە ،تا دوای هاتنی ئیمپریالزمی ئەوروپا داگیرکردنی ولاتانی ڕۆژهەلاتی ناوەراست و ئەفریکا، چونکە لای ئەوروپیەکان شیر پێکهاتەی سەرکی خواردنەکانیان بوو،ئیتر دوای ئەوە لەم ولاتانەش کە داگیر کران شیر وەک پێکاتەیەکی سەرەکی خواردن دەخورا، واتە لە م 500 ساڵەی دوایدا برەو درا بەخواردنی شیر.
شیرو پیشەسازی:
لەمێژودا بۆیەکەم جار لە نیوەی سەدەی نۆزدەهەمدا و لەسالەکانی (1840-1850 ) و بەداوە بەهۆی راکێشانی هێڵی ئاسنی شەمەندەفەر بۆ هەموو شارۆچکەکان و نزیک گوندەکان، لە بەریتانیا ،بەرهەم هێنانی شیر هەلکشانی بەرچاوی بەخۆیەوە بینی،لەگەڵ هاندانی گوند نشینان بۆ زیادکردنی بەرهەمی شیرەکەیان و دۆزینەوەی بازار بۆیان ،بەم جۆرە بەرهەمی شیر لە گوندەکانەوە دەگوازرانە وە بۆ شارەگەورەکان بۆمەبەستی خواردن و بەرهەم هێنانی شیرەمەنیەکان وەک پەنیر ..هتد.
وای لێهات سالانە 25 ملیۆن گاڵۆن شیر لە گوندەکانەوە بەرهەم دەهات و دەبرا بۆ کارگەکان و لە لایەن خەڵکەوە بەکار دەهینرا وەک یەکێک لەخۆرکە سەرەکیەکانی مرۆڤ،ئەمەش وای کرد کە گوندەکان زیاتر ئاوەدانی و پیشکەوتن بەخۆوە ببینن، هەروەها داواکاری لەسەر شیر دوقات و سێ قات زیادی کرد.
لەگەڵ هەڵمەتی بەبازار کردنی شیر لە شاری لەندەن گۆڕانکاری بالای بەخۆوە دی ،لەساڵی 1860دا کەمتر لە ٪5 پێوستی شارەکەیان دابین دەکرد، بەلام بەهۆی ڕیکخستنی کاروبارەکان پەرەسەندنی بەبازارکردن و بەخیو کردنی مانگای شیر لەسەرەتای سەدەی بیستەمدا گەیشتە ٪96 .
ساڵی 1959 بۆ یەکەم جار لە نەمساوە شیر هەناردەی دەرەوە کراوە.
ساڵی 1870 دەس کراوە بە ئامادەسازی و هەڵگرتنی شیر لە شوشەدا، کۆمپانیا شیری نیۆیۆرک لەساڵی 1877 دا شیر پاکی لە شوشەدا ئامادە کرد ، لەبەریتانیا ساڵی 1880 کۆمپانیای شیری ئینگلترا شیری شوشەی ئامادە کرد، ساڵی 1884 داهێنەرێکی ئەمریکی بەناوی هیرفی تاتشر ،شووشەیەکی تایبەتی شیری داهێنا بەناوی خۆیەوە ناونرا (شوشەی تاتشری شیر ) کە بەرگی مۆم کراو نوسینی لەسەر بوو، دواتر لەساڵی 1932 بوتڵی پلاستیکی شیر کە بە کاخەز داپۆشرابوو داهێنرا.
ساڵی 1863 لویس پاستۆر زانای فەرەنسی لە بواری کیمیا و زیندەوەرزانی ، هەوڵی دا هۆکارێک بدۆزێتەوە بۆ لەناو بردنی ئەو بەکتریایەی کە دەبێتە هۆ خراپ کردنی خواردن و خواردنەوەکان، بۆی دەرکەوت کە بەگەرم کردنی خواردنەوە کان (شەراب و بیرە،،هتد) تا پلەی 60 دەبێتە هۆی لەناو بردنی بەکتریا زیان بەخشەکان کە دەبنە هۆی خراپ بونی یان ترشاندنی ئەم خواردنەوانە، دواتر ئەم کردارەیان ناو نا بەستەرە ( pasteurization ) کە لە ئەسڵدا بۆ بیرەو شەراب بەکار هاتوە،دواتر لە بواری پاراستنی شیردا بەکار هات، هەر شیرێک هەتا پلەی 60 سەدی بکوڵێنرێ هەموو بەکتریایەکی زیان بەخشەکانی ناوی دەکوژێ.
ساڵی 1880 ئامێر و کەرەستەکانی بەستەرە لە ئەڵمانیا بەرهەم هات بە مەبستی بازرگانی کرد و فرۆشتنی،هەروەها لە سوید سالی 1885 لەشارەکانی ستۆکهۆلم و کۆپنهاگن .
سەرچاوەکانی شیر:
هەموو مێینەکانی گیانەوەران سەرچاوەی بەرهەم هێنانی شیرن. بەلام لەڕوی بەرهەم هێنانەوە شیری مانگا لە هەموو گیانەورەکانی تر زیاترە ،هەربۆیە ڕیکخراوی خۆراکی جیهانی FAO لەساڵی 2011 رای گەیاند کە زیاتر ٪85 بەرهەمی شیر لەسەر ئاستی جهیان هی مانگایە.
شیری دایک بەشیوازی پیشەسازی وبازرگانی بەرهەم نایەت و نەهاتوە،لەگەڵ ئەوەشدا بانکی شیری دایک هەیە ،واتە شیری ئەو ئافرەتانەی کە شیر دەبەخش تایبەت بۆ ئەو منالانەی کە پێوستیان پێەتی بەهۆکاری جیاواز، وەک (مناڵی نەوەکام (خدج) ،ئەومنالانەی کە حەساسیەتیان بەشیری وشک هەیە،هەروەها هەندێ مناڵیش هەیە شیری وشک ناتوانێ هەرس بکات و سودی لێ ببینێ metabolic diseases .
لە وڵاتانی ڕۆژئاواد بەرهەم هێنانی شیر بەشێوەیەکی بەرفراوان گەشەی سەندوە، بەکار هێنانی ئامێری شیردۆشین و بەخێو کردنی مانگای تایبەت بەشیر لە پرۆژەکانی گاوداریدا،دابین کردنی خزمەت گوزاری ڤێترنەری،ئەمانەو هۆکار گەلێکی تر کە یارمەتی دەرن بۆ زیاد کردنی بەرهەمی شیر،مانگای(Holstein) هۆڵستاین (هۆڵشتاین ) یەکێکە لە مانگای شیر کە ٪90 مانگای شیری ئەمریکا لەم ڕەگەزەیە، هەرووەها ڕیژەی ٪85 ی مانگای شیر لە بەریتانیا لەم ڕەگەزەیە. ڕێژەیکی کەمتر لە مانگای شیر لەم جۆرانەیە لەهەردو ولاتی ناوبراو هەیە (Ayrshire ئیرشایر، Brown swiss براون سویس، Guernsey گیورێنسی ، jersey جێرسی ، shorthorn شۆرت هۆرنی شیر )
شانە بەشانی مانگای شیر جەند جۆر ئاژەڵی تر هەیە کە مرۆڤ بەخێوی دەکات و سود لەشیرکەی دەبینێ وەک ( گامێش buffalo ، بزن goat ، مەڕ sheep ،ووشتر camel ، گوێ درێژ donkey ، ئەسپ Horse )هەروەها ئاسکە کێوی و گای کێوی, کەڵەکێوی.
بەرهەم هێنانی شیر لەسەر ئاستی جیهان:
لە ساڵی 2009 دا گەورەترین بەرهەم هینی شیر و شیرەمەنیەکان لەسەر ئاستی جیهان دەوڵەتانی یەکێتی ئەورپا بوون،دواتر هیندستان، ئەمریکا،چین،ئەڵمانیا،بەرازیل، ڕوسیا.
ولاتانی یەکێتی ئەوروپا لە ساڵی 2011 دا 138 ملیۆن تەن شیریان بەرهەم هێناووە.
بەهۆی دەولەمەند بونی خەڵکەوە لە ولاتە تازە پێگەیشتوەکان خواردن و بەرهەم هێنانی شیرو شیرەمەنیەکان رویان لەزیاد بون کردوە،بۆیە جۆرەها کۆمپانیای بەرهەم هینان رویان لەو شوێنانە کردوە بۆ ئەو مەبەستە، هەرجەند لەهەندێ شوێن تائیستاش هەر بەشیوەیەکی زۆرکەم شیر بەرهەم دێت و کۆدەکرێتەوە و دەیبەنە شوینی کۆکردنەوەی شیر لەناوچەکەدا کارگەی بچوکی تیدایە بۆ خوردنی ڕۆژانەی خەلکەکە بەکاری دەبەن،کەشێوازی پرۆژەی هەروەزی دەنوێنێ.
لەکوردستان: تائیستا بەشیوازی زۆر کۆن بەرهەم هێنانی شیر بەردەوامە،ئەویش بەهۆی نەبونی کارگەیەکی دروست کردنی شیرەمەنی،زۆر جار گاوداری لەلایەن خەڵکەوە دروست کراوە بەلام دواتر زیان مەند بوە بەهۆی نەبونی بازاری فرۆشتنی شیرەکەی،ئیستاش ئەوانەی کێڵگەی بەرهەم هێنانی مانگای شیریان هەیە،دەیبەن لەبازار بە لیتر دەی فرۆش یان دەیکەن بەماست ، تائسیتا ئەوندەی من ئاگاداربم کارگەیەکی شیرەمەنی نیە وەک پیوست بەڕیک وپێکی شیری ناوچەکە کۆبکاتەوە وبەرهەمی بهێنێت، زۆربەی شیرەمەنیەکان لە ولاتانی دراوسێەوە هاوردە دەکرێن.
هەروەها لایەنی پەیوەندی دار گرنگی نەداوە بە پرۆژەکانی بەخیوکردنی مانگای شیر و ئاژەلەکانی تر، بەشیوە کۆنەکەی جاران بەخیوکردنی ئاژەڵ بەردەوامە .
ڕادەی بەرهەم هێنان:
ڕیکخراوی خۆراکی جیهانی FAO رای گەیاند کێڵگەکانی بەرهەم هێنانی شیر لەئیسرائیل بەرزترین رادەی بەرهەم هێنانیان هەبوە، لە تۆژینەوەیەکدا کە لیژنەی تۆمارکردنی ئاژەڵ ئەنجامی دابوولە نێوان سالی 2001 -2007 بەچەشنێک بەرهەمی شیری هەرمانگایەک لەساڵیکدا گەیشتۆتە 12546 کیلۆگرام،بەلام لە ولاتی نیوزلەندا کەمترین ئاست تۆمار کراوە کە 3974 کگم بوە ،بۆیە هەندێ هۆکار هەیە کە پەیوەستە بە رادەی بەرهەم هینانی شیرەوە وەک (خواردن و ئیدارەدان، واتە مانگایەک ئەگەر لە شوێنی خۆی نەجولێ هەر خواردی باش بخوات شیری زیاترە لەوانەی کە بەخیوکردنەکەی کراوەیەو دەگەرێ،هەندێ مانگا هەیە بە ڕەچەلەک شیری زیاتر)
رادەی بەرهەم هینانی شیری مانگا لەئەمریکا کە ساڵی 2010 تۆمار کراوە لەماوەی ساڵێکدا 9954 کگم ،لە هیندستان 1154 کگم، لەچین 2282 کگم.
نرخی شیر: بەهۆی زۆر بونی دانیشتوان ی سەرگۆی زەوی داوکاری و بەرهەمە هێنانی شیر زیادی کردوە،لەهەندێ ولاتیش نرخەکان بەرزتر بونەتەوە لەو نرخەی کە حکومەت دیاری کردوە،وەک چین و ئەمریکا، ساڵی 2010 یەک لیر شیر بە 35 سەنت بوە لەئەمریکا،ئەکید ئیستا زیاترە.
لەکوردستان نرخی یەک کیلۆ یان یەک لیتر شیری مانگا لە نیوان (1000 -1250 ) دینارە.
پۆلێنی شیر: دو جۆر پۆلێن هەیە بۆشیر یەکەمیان A ئەوجۆرەیە کە راستەو خۆی بەکاردێ بۆ خواردن پاش بەرهەم هێنان و فرۆشتنی بە کۆگاکان، جۆری دوەمیان B کە ناراستەوخۆ بەکار دێت وەک لە دروست کردنی پەنیرو شیرەمەنیەکانی تر یان دەکرێتە خۆراکی ترەوە بۆخواردن (بسکیت،شکولاتە،ئایسکرێم.....هتد ).
بەپێ یاسای بەڕێوەبەری ویسکۆنس بۆ کشتوکاڵ وبازرگانی و پاراستنی بەکارهێنەر،جیاوازی کراوە لە نیوان شیری جۆری یەکەم و دوەم B ، بەم شێوە: شیری جۆری دوەم B لە بوتڵی گەورەی شیراد لەشوێنێکی سارد دا کە لەئاویکی سارد هەڵقولاودا بێت لەکانیاوێک دەپاریزرێ و هەڵدەگیرێ ئینجا بەکار دەهێنرێ بۆ مەبەستی تایبەتی خۆی،نەک بەهۆی سارد کردنەوەی میکانیکی وەک بەفرەگرەو یەخچاڵ.
د.ناجح گوڵپی
پزیشکی ڤێترنەری راوێژکار 17/12/2015
| |||