ئەژدیھای کۆمۆدۆ: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

[[پەڕگە:Komodo_dragon_(Varanus_komodoensis).jpg|left|thumb|ئەژدیهای کۆمۆدۆ لە نزیکەوە.]]ئەژدیهایئەژدیھای کۆمۆدۆ (بە [[ئینگلیزی]]: Komodo dragon) (ناوی زانستیی: Varanus komodoensis) جۆرە [[مارمێلکهمارمێلکە|مارمێلکەیەکی]] گەورەیە لە چەند دوورگەیەکی [[ئیندۆنیزیا|ئیندۆنیزی]] دەژیێت.لەوانە: کۆمۆدۆ، ڕینکا، فلۆرس، گیلی مۆتانگ و پادار. درێژی ئەم جۆرە [[خشۆک|خشۆکە]] لە حاڵەتی دەگمەن دەکرێ بگاتە ٣ مەتر و کێشی دەگاتە نزیکەی ٧٠ کیلۆگڕام.

بەهۆیبەھۆی قەبارەیەناوە، ئەو مارمێلکانە بەسەر ئەو ناوچانە دا زاڵبوونە. ئەژدیهایئەژدیھای کۆمۆدۆ [[بێبڕبڕەکان]]، [[پەلەوەر|باڵندەکان]] و [[گوانداران|شیردەرەکانیش]] ڕاودەکەن. وە دەشوترێ کە گەستنیان ژەهراویە؛ژەھراویە؛ دوو ڕژێنیان هەیەھەیە لە شەویلگەی خوارەوە کە چەند پڕۆتینێکی ژەهراویژەھراوی و دەرمانی دژە مەیین دەردەکەن. خواردنی سەرەکی ئەژدیهایئەژدیھای کۆمۆدۆ بەزۆری ئاسکە، بەڵام بڕێکی بەرچاوی گۆشتی بۆگەن و مردارەوەبووش دەخۆن. وە تەنانەت مرۆڤیش لە مەترسیان بەدەر نییە.

زانا ڕۆژئاواییەکان بۆ یەکەمجار لە ساڵی ١٩١٠ ئەژدیهایئەژدیھای کۆمۆدۆیان لە لیستی ئاژەڵان تۆمارکرد. قەبارە گەورەکەیان و ناوبانگە ترسێنەرەکەیان وای لێکردوون ببنە جێی سەرنج لە باخچەی ئاژەڵان. بەڵام لە سرووشتدا، ڕووبەری نیشتەجێبوونیان کەمبۆتەوە بە هۆیھۆی چالاکییەکانی مرۆڤ. ئێستا ئەژدیهایئەژدیھای کۆمۆدۆ لە لیستی گیاندارە مەترسی لەسەرەکانە. لەبەر ئەوەش یاسای ئیندۆنیزیا پارێزگارییان لێدەکات و [[پارکی نیشتمانی|ناشناڵ پاڕکێکیش]] کراوەتەوە بۆ پارێزگارییان بەناوی [[ناشناڵ پاڕکی کۆمۆدۆ]].

لە سرووشتدا، ئەژدیهایەکیئەژدیھایەکی پێگەیشتووی کۆمۆدۆ کێشی نزیکەی ٧٠ کیلۆگڕامە. بەپێی [[ئینسایکڵۆپیدیای گینس|کتێبی گینس بۆ ڕیکۆردی جیهانیجیھانی]]، نێرینەیەکی ئاسایی کێشەکەی دەگاتە ٧٩ بۆ ٩١ کگ و درێژیەکەشی دەگاتە ٢.٥٩ م، وە مێیەنەکی ئاساییش کێشەکەی دەگاتە ٦٨ بۆ ٧٣ کیلۆگڕام و درێژییەکەشی دەگاتە ٢.٢٩ م. گەورەترین ئەژدیهاشئەژدیھاش درێژییەکەی ٣.١٣ م بوو و کێشەکەشی ١٦٦ کگ بوو. ئەژدیهایئەژدیھای کۆمۆدۆ کلکێکی هەیەھەیە بەقەد خۆی درێژە، لەگەڵ ٦٠ ددانی تیژ کە زوو زوو دەیانگۆڕێت. ددانەکانی درێژیان دەگاتە ٢.٥ سم. وە زمانێکی زەردی دووسەرەی هەیەھەیە. پێستی ئەژدیهایئەژدیھای کۆمۆدۆ بە پوولەکەی زرێپۆش داپۆشراوە، کە ئێستی بچووکی تێدایە ئەمەش وەکو زرێیەکی سرووشتی لێکردووە.

=== هەستەکانھەستەکان ===

ئەژدیهایئەژدیھای کۆمۆدۆ تەنهاتەنھا یەک ئێسکی گوێی هەیەھەیە بۆ گواستنەوەی لەرینەوە لە پەردەی گوێ-وە بۆ [[لوولپێچ]]. ئەمەش وادەکا کە تەنیا گوێیان لەو دەنگانە بێت کە هێزەکەیانھێزەکەیان لەنێوان ٤٠٠ بۆ ٢٠٠٠ [[هێرتزھێرتز]] دایە، لەکاتێکدا کە مرۆڤ دەتوانێ گوێی لەدەنگبێ بە هێزیھێزی ٢٠ بۆ ٢٠,٠٠٠ هێرتزھێرتز. پێشتر وادەزاندرا کە [[کەڕی|کەڕە]]، پاش ئەوەی کە لێکۆڵینەوەیەک ڕایگەیان کە هیچھیچ وەڵامێکی بۆ چرپە، دەنگی ئاسایی و هاوارکردنھاوارکردن نییە. ڕاستی ئەو ڕایە کەوتە ژێر پرسیارەوە دوای ئەوەی کە کارمەندێکی [[باخچەی زوولۆجی لەندەن]] ئەژدیهایەکیئەژدیھایەکی ڕاهێناڕاھێنا بۆ ئەوەی بێت بۆ نانخواردن تەنیا بە بانگکردن، تەنانەت ئەگەر ئەژدیهاکەئەژدیھاکە ڕاهێنەرەکەشیڕاھێنەرەکەشی نەدیبایە.[[پەڕگە:Komodo_dragons_video.ogv|left|thumb|ئەژدیهای کۆمۆدۆ لەکاتی بەکارهێنانی زمانی بۆ هەستکردن بە دەورووبەری.]]وە ئەژدیهایئەژدیھای کۆمۆدۆ دەتوانێ شت لە دووری ٣٠٠ م ببینێت، بەڵام لەبەر ئەوەی تەنهاتەنھا [[خانەی قووچەکی|خانەی قووچەکیی]] هەیەھەیە لە چاویان، وا پێدەچێت لە شەواندا باش نەبینن. ئەژدیهایئەژدیھای کۆمۆدۆ دەتوانێ شت بەڕەنگاوڕەنگی ببینێت، بەڵام باش نییە لە جیاکردنەوەی شتە جێگیر و نەجووڵاوەکان لە چواردەوریان.

ئەژدیهایئەژدیھای کۆمۆدۆ زمانی بەکاردەهێنێتبەکاردەھێنێت بۆ تامکردن وە وەکو زۆربەی خشۆکەکان، بۆ بۆنکردن [[ئەندامی یاکۆبسۆن]] (jacobson's organ) بەکاردەهێنێتبەکاردەھێنێت لە جیاتی کونی لووتەکانی. ئەندامی یاکۆبسۆن لە زۆربەی گیانەوەران هەیەھەیە و دەکەوێتە نزیک ئێسکی لووت. بەیارمەتی با، ئەژدیهایئەژدیھای کۆمۆدۆ دەتوانێ بۆنی گۆشتی بۆگەن بکا لە دووری ٤ بۆ ٩.٥ کم. وە پێستە ڕەقەکەشی هەستیھەستی بەرکەوتنی بۆ دابین دەکات. پێستی لە دەورووبەری گوێ، لێو، چەناگە و ژێرەوەی پێکانی لە هەمووھەموو شوێنەکانی تری هەستیارترەھەستیارترە.

ئەژدیهایئەژدیھای کۆمۆدۆ شوێنی گەرم و وشکی پێ خۆشە، وە بە گشتیش لە شوێنی وشک و نزم دەژیێت. لەبەر ئەوەی [[خوێن سارد|خوێن ساردە]]، واتا ناتوانێ پلەی گەرمیی لەشی بە جێگیری بهێڵێتەوە،بھێڵێتەوە، زۆرتر بە ڕۆژ چالاکە. ئەژدیهاکانئەژدیھاکان بەتەنیا دەژین و تەنیا بۆ [[زاوزێ]] و نانخواردن کۆدەبنەوە. دەتوانن بۆ ماوەی کورت بەخێرایی ڕابکەن و خێراییان دەگاتە ٢٠ کم/ک وە دەشتوانن تا قوڵایی ٤.٥ م مەلە بکەن. کاتێک لاون زۆر لێهاتوونلێھاتوون لە بەسەر دارکەوتن بە یارمەتی چنگە بەهێزەکانیانبەھێزەکانیان. وە بۆ گرتنی ئەو نێچیرانەی کە کە نایانگەنێ، دەتوانن لەسەر قاچەکانی دواوەیان بوەستن و کلکیان وەکو پاڵپشتی بەکاربهێننبەکاربھێنن. بەڵام کە هەراشھەراش دەبن، چڕنووکەکانیان زۆرتر وەکو چەک بەکاردەهێننبەکاردەھێنن و بەهۆیبەھۆی گەورەبوونی قەبارەشیان ناتوانن بە باشی بەسەرداردا هەڵگەڕێنھەڵگەڕێن.

بۆ پەناگەش، ئەژدیهایئەژدیھای کۆمۆدۆ چاڵ هەڵدەکۆڵێتھەڵدەکۆڵێت بەهۆیبەھۆی چنگ و پەلە بەهێزەکانیبەھێزەکانی کە دەکرێ ١ بۆ ٣ مەتر بەرینبێت. وە بەهۆیبەھۆی ئەوەی قەبارەی گەورەیە و لەناوچاڵ دەخەوێت، ئەژدیهایئەژدیھای کۆمۆدۆ دەتوانێ گەرمی لەشی بپارێزێت بە درێژایی شەو و بەمشێوەیەش پێویستیی خۆدانەبەر خۆر لە ڕۆژدا کەم دەکاتەوە. ئەژدیهایئەژدیھای کۆمۆدۆ لە پاش نیوەڕۆیان ڕاودەکات، بەڵام لە کاتە زۆر گەرمەکانی ڕۆژ لەژێر سێبەردا دەمێنێتەوە .

ئەژدیهایئەژدیھای کۆمۆدۆ [[گۆشتخۆر|گۆشتخۆرە]]. هەرچەندەھەرچەندە زۆرتر گۆشتی بۆگەن و ئاژەڵی مرادرەوەبوو دەخۆن، بەڵام [[بۆسە]]<nowiki/>ش بۆ ئاژەڵی زیندوو دادەنێنەوە. کە نێچیرێکی شیاو نزیک دەبێتەوە لە بۆسەی ئەژدیهایئەژدیھای کۆمۆدۆ، ئەژدیهاکەئەژدیھاکە کتوپڕ هێرشھێرش دەبا و گەرووی نێچیرەکە بەئامانج دەگرێت. دەتوانێت شوێنی نێچیرەکەی بدۆزێتەوە بە بەکارهێنانیبەکارھێنانی هەستیھەستی بۆنکردنی، کە دەتوانێت هەستھەست بە لاشەی ئاژەڵی مردوو بکات لە دووری ٩.٥ کم. وە ئەو جۆرە خشۆکە بینراوە کە بەرازی گەورە و ئاسک لەپێ بخات بە بەکارهێنانیبەکارھێنانی کلکە بەهێزەکەیبەھێزەکەی.

ئەژدیهایئەژدیھای کۆمۆدۆ لەکاتی خواردنی نێچیرە گەورەکان پێی لەسەر لاشەی نێچیرەکەی دادەنێ و پارچەی گۆشتی گەورە لە نێچیرەکەی لێدەکاتەوە و بەیەکجار قووتی دەدات. بۆ نێچیری بچووکیش، بۆ نموونە بە قەد قەبارەی [[بزن|بزنێک]]، شەویلگەکانی تا ئاستێک لێک دەبنەوە کە دەتوانێ نێچیرەکە بە تەواوی قووت بدات. لیکی ناو دەمی خواردنەکە نەرم دەکاتەوە، بەڵام هێشتاشھێشتاش قووتدانی نێچیرەکەی کاتێکی زۆری دەوێت (نزیکەی ١٥-٢٠ خولەکی پێویستە بۆ قووتدانی بزنێک). ئەژدیهایئەژدیھای کۆمۆدۆ لەوانەیە هەوڵیھەوڵی خێرا قووتدانی نێچیرەکەی بدات، ئەویش بەهۆیبەھۆی پاڵنانی لاشەی نێچیرەکە بە درەختێک لەکاتی قووتدانی بۆ ئەوەی بە قوڕگی خۆی دا بیباتە خوارەوە. هەندێکھەندێک جار ئەوەندە بەهێزبەھێز پاڵ بە دارەکەوە دەنێت، دارەکە بەردەبێتەوە. بۆ ئەوەی نەخنکێ لەکاتی خواردندا، بەهۆیبەھۆی لوولەیەکی بچووکی ژێر زمانی هەناسەھەناسە دەدات کەوا بە [[سی (ئەندام)|سییەکانییەوە]] بەستراوەتەوە. وە دەشتوانێ لە یەک ژەمدا، بەقەد %٨٠ کێشی خۆی خواردن بخوات. دوای نانخواردنیش دەچێتە بەر هەتاوھەتاو بۆ خێرا [[ھەرسکردن|هەرسکردنیھەرسکردنی]] ژەمەکەی، لەبەر ئەوەی خواردنەکە لەوانەیە بۆگەن ببێت و ئەژدیهاکەئەژدیھاکە ژەهراویژەھراوی بکات ئەگەر درەنگ هەرسیھەرسی بکات. بەهۆیبەھۆی [[مێتابۆلیزم|مێتابۆلیزمە]] هێواشەکەی،ھێواشەکەی، ئەژدیهایەکیئەژدیھایەکی گەورە دەتوانێ تەنهاتەنھا بە ١٢ ژەم بژیێت لە ساڵێکدا. دوای هەرسکردن،ھەرسکردن، ئەژدیهایئەژدیھای کۆمۆدۆ موو، قۆچ و ددانەکانی نێچیرەکەی لە ڕێگەی دەمییەوە فڕی دەداتە دەرەوە.

ئەژدیهایئەژدیھای کۆمۆدۆ چەندین زیندەوەر دەخوات لەوانە: [[بێبڕبڕەکان]]، [[خشۆک|خشۆکەکانی]] دیکە (تەنانەت ئەژدیهایئەژدیھای بچووکتر لەخۆیانیش دەخۆن)، [[پەلەوەر|باڵدارەکان]]، هێلکەیھێلکەی باڵندەکان، [[گوانداران|شیردەرە]] بچووکەکان، مەیموون، ئاسک، [[ئەسپ]] وە گامێشی ئاوی. ئەژدیهائەژدیھا بچووکەکان [[مێروو]]، هێلکە،ھێلکە، [[مارمێلکە]] و شیردەری بچووک دەخۆن. هەندێکھەندێک جار هێرشھێرش دەکەنە سەر [[مرۆڤ]] و گازی لێدەگرن. وە هەندێکھەندێک جاریش ئەگەر گۆڕێک بدۆزنەوە زۆر قووڵ نەبێت، گۆڕەکە هەڵدەکۆڵنھەڵدەکۆڵن و لاشەکەی ناوی دەخۆن. ئەمەش وای لە دانیشتوانی دورگەی کۆمۆدۆ کردووە کە کۆمەڵە بەرد لەسەر گۆڕەکانیان دابنێن بۆ ئەوەی بیانپارێزن لە ئەژدیهاکانئەژدیھاکان.

وە لە کاتی ئاو خواردنەوەشدا، ئەژدیهایئەژدیھای کۆمۆدۆ دەمی پڕ ئاو دەکات دواتر سەری بەرز دەکاتەوە بۆ ئەوەی ئاوەکە بڕژێتە ناو قوڕگی.

=== ژەهرژەھر ===

توێژینەوەیەک دەریخستووە کە ڕژێنەکانی ناو دەمی ئەژدیهایئەژدیھای کۆمۆدۆ هەندێکھەندێک پڕۆتینی ژەهراویژەھراوی دەردەدەن کە ڕێگری دەکەن لە مەیینی خوێن لەکاتی خوێنبەربووندا و دەبنە هۆیھۆی نزمبوونەوەی پەستانی خوێن، ئیفلیج بوونی ماسوولکە، تووشبوون بە هایپۆتێرمیا،ھایپۆتێرمیا، کە ئەویش دەبێتە هۆیھۆی بێهۆشیبێھۆشی و شۆک. 

بەڵام هەندێکیھەندێکی دیکە بە دووری دەزانن کە قەپی ئەژدیهایئەژدیھای کۆمۆدۆ ژەهراویژەھراوی بێت و پێیان وایە هەتاھەتا ئەگەر لە ناو دەمی ئەژدیهاکانئەژدیھاکان پڕۆتینی ژەهراویشژەھراویش هەبن،ھەبن، لەوانەیە بۆ مەبەستی دیکە بەکاریان بهێننبھێنن. 

ئەژدیهاکانئەژدیھاکان لە نێوان مانگی [[گوڵان]] و [[ئاب]] زاوزێ دەکەن، وە لە ئەیلوولیش هێلکەھێلکە دادەنێن. هەرجارەیھەرجارەی نزیکەی ٢٠ هێلکەھێلکە دادەنێن.یا ئەوەتا چاڵێکیان بۆ هەڵدەکۆڵنھەڵدەکۆڵن یانیش لە هێلانەیھێلانەی بەجێهێڵدراویبەجێھێڵدراوی باڵندان دایاندەنێن. هێلکەکانھێلکەکان بۆ ماوەی حەوت بۆ هەشتھەشت مانگ سڕ دەبن و لە مانگی نیساندا دەتروکێن، کە لەو مانگەدا [[مێروو]] زۆرن. ئەژدیهائەژدیھا بچووکەکان لەژێر مەترسی دڕندەکان و ئەژدیهائەژدیھا پێگەیشتووەکان، بۆیە لە ناو دارەکان دەژین. ماوەی ٨ بۆ ٩ ساڵیان پێدەچێت بۆ ئەوەی هەراشھەراش ببن، وە نزیکەی ٣٠ ساڵیش دەژین

ئەژدیهایئەژدیھای کۆمۆدۆ مەترسی لەناوچوونی لەسەرە و لە لیستی سوری [[یەکێتیی نێودەوڵەتی بۆ پارێزگاریی سروشت]] (IUCN) (The International Union for Conservation of Nature) دایە. لە ئێستادا نزیکەی ٤٠٠٠ بۆ ٥٠٠٠ ئەژدیهایئەژدیھای زیندوو هەیەھەیە لە سرووشتدا. لەسەر دورگەکانی گیلی مۆتانگ (١٠٠)، گیلی داسامی (١٠٠)، ڕینکا (١٣٠٠)، کۆمۆدۆ (١٧٠٠) و فلۆرس (لەوانەیە ٢٠٠٠). بەڵام کێشەکە ئەوەیە کە تەنهاتەنھا نزیکەی ٣٥٠ مێینە هەنھەن کە توانای وەچە خستنەوەیان هەبێتھەبێت. بۆ ئەوەی ئەو کێشەیە چارەسەر بکرێت، لە ساڵی ١٩٨٠ [[ناشناڵ پاڕکی کۆمۆدۆ]] دامەزرێندرا بۆ ئەوەی پارێزگاری لە ژمارەی ئەژدیهایئەژدیھای کۆمۆدۆ بکات لە دورگەکانی کۆمۆدۆ، ڕینکا و پادار. دواتریش شوێنی پاراستنی ئەژدیهایئەژدیھای کۆمۆدۆ لەسەر دورگەی فلۆرسیش کرایەوە.

ئەژدیهایئەژدیھای کۆمۆدۆ خۆی بەدوور دەگرێت لە ڕووبەڕوو بوونەوە لەگەڵ مرۆڤدا. بچووکەکان زۆر شەرمن و زوو ڕادەکەن و خۆیان دەشارنەوە ئەگەر مرۆڤێک لە ١٠٠ مەتر نزیکتر بێتەوە. ئەژدیهائەژدیھا هەراشەکانیشھەراشەکانیش دەکشێنەوە ئەگەر مرۆڤ لێیان نزیک بێتەوە. ئەگەر نیگەران بن ئەوا کاردانەوەی تووندیان دەبێت بە کردنەوە و داخستنی دەمیان، دەرکردنی دەنگ و شەقاندنی کلکیان. ئەژدیهایئەژدیھای کۆمۆدۆ زۆر بەکەمی هێرشھێرش دەکاتە سەر مرۆڤ بۆ ڕاوکردنی، ئەگەر هێرشیشھێرشیش بکا و گازیش بگرێ زۆرتر بۆ پاراستنی خۆیەتی.

چالاکی گڕکانی، زەوی لەرزە، لەدەستدانی شوێنی نیشتەجێبوون، ڕاوکردنی نێچیرەکانیان، گەشت و گوزار، ڕاوکردنی نایاسایی ئەژدیهاکانئەژدیھاکان هۆکارنھۆکارن بۆ کەمبوونەوە و مەترسی لەسەر بوونی ئەو جۆرە مارمێلکەیە. لە ئێستادا بازرگانی کردن بە ئەژدیهاکانئەژدیھاکان و پێستەکانیان قەدەغەیە.