ڕۆمانتیزم: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ڕۆمانیزم لە فارسیدا (رمانتیسم) لە عەرەبیدا (الرومانتيكيةالرومانتیکیة - الرومانسيةالرومانسیة )لە فەرەنسیدا (Romantik) لە ئەڵمانیدا (Romantism) .

زاراوەی رۆمانتیک لە نیوەی دووەمی سەدەی حەڤدەیەمەوە لە ئینگلتەرا ساڵی ١٦٧٤ و فەرەنسا لە ساڵی ١٦٦٩ هاتەھاتە کایەوە لە سەدەی ١٨ی زاینیدا زیاتر پەرەی سەند.

* هەندێکھەندێک سەرچاوە ئەیگەرێنەوە بۆ (Roman)کە بە لاتینی لە سەدەکانی ناوەراستدا ئەنوسرا بە واتای زاراوەی (Romantic) واتا (خۆشەویستیەک بۆ (مێینە)یەکی ئاستی چینی ئەرستۆکرات و پیاوێکی ئاسای کە ناتوانێت بگات بەو ئافرەتە خانەدانە و تەنهاتەنھا لە دورەوە سەرسامیانن، ئەم خۆشەویستیە بە شیعر دەردەبردرێت) گرنگ نیە روداوەکە راستی بێت یاخود چیرۆکێکی خەیاڵی مەرجی سەرەکی ئەوەیە کە سۆزیکی قوڵ هەلبگرێتھەلبگرێت.

<h3>بەکار هێنانیھێنانی ئەم وشەیە<h3/>

* یەکەم بەکارهێنانیبەکارھێنانی ئەم وشەیە ئەگەرێتەوە بۆ وەسفکردنی شعرەکانی ئەرستۆ و تاسۆ چیرۆکەکانی سەدەی بیستەم.

* هەندێکیھەندێکی کە وەک (سەمۆئیل جۆنسۆن) وشەی (رۆمانتیک)ی لە فەرهەنگێکدافەرھەنگێکدا لە ساڵی ١٧٥٥ شیکردۆتەوە، هەرچەنەھەرچەنە گومانی زۆر لەم وشەیە هەبووەھەبووە بەڵام لە شیکردنەوەکەیدا ئاماژەی بەوە داوە کە رۆمانتیک وەکو چیرۆکە سەرنجراکێش و هەستبزوێنەکانھەستبزوێنەکان وایە و بە شەبەنگی دیمەنە سروشتیەکان رونکراوەتەوە هەروەهاھەروەھا بە واتای شتێکی درۆ و چاوەروان نەکراو بۆ کرداریش بەکاردە‌هێنرێتبەکاردەھێنرێت. ڵێرەدا نوسەر بە شێوازێکی نێگەتیڤانە پێناوەی وشەی رۆمانتیکی کردووە.

*یەکەم کەس کە بە شێوەیەکی پۆزەتیڤانە پێناسەی وشەی رۆمانتیکی کردبێت (فریدریک ڤۆن شلیگل)ی ئەلمانی بووە لە دەوروبەری سالی ١٧٩٧ کە وەک ئاراستەیەکی نوێ بۆ ئەدەب دژی کلاسیکیەت، و بە شیعری پێشکەوتن و جیهانیجیھانی ناوی بردووە.

* دەسەڵاتی عەقل وەلا دەنێ، بایەخ بە ئازادکردنی هەستھەست و سۆزدەدات لە جیاتی مێشک دڵ دەکا بە کانگای ئیلهامئیلھام و شوێنی هەستھەست و ویژدان

* بایەخ بە تاکی شاعیر دەدات، بەرهەمەکانیبەرھەمەکانی بە تەواوەتی بیر و بۆچون و هەستھەست و سۆزی هەلقولاویھەلقولاوی ناخی شاعیر خۆیەتی.

* رۆمانتیک باوەری بە ئازادی هەیە،ھەیە، لە دەربرینی هەستھەست و سۆز و جۆشی ناوەوە و گوێ بە هیچھیچ دەستوە و قالبێکی چەسپاو نادات، رۆمانتیک لە بنچینەدا شۆرش و ئازادییە جلەو بەردانە بۆ ئەو ئەندێشەیەی کە هیچھیچ سنورێک نایوەستێنێ.

* رۆمانتیکەکان هیواھیوا و ئاواتیان زۆربوو بەلام توانای هێنانەدیھێنانەدی ئەو ئاواتەیان نەبوو، ناکۆکی نێوان ئاواتی زۆر و توانای کەم، ببووە هۆیھۆی نائومێد بوون و رەشبینیەکی تەواو ئەمەش بەرەو وەرسبوونی بردبوون لە ژیان، و گازندەیان لە بەختی خۆیان دەکرد.

* بە هۆیھۆی ئەوەی لە رێبازی رۆمانتیکدا مرۆڤ ئازاد بوو لە دەربرینی هەستھەست و شعوری خۆی بۆیە مۆرکی ناوچەیی بە تەواوەتی ڕەنگی دابۆوە لە رۆمانتیکدا چونکە مرۆڤی یۆنانی جیاواز ئەژی لە مرۆڤی فەرەنسی کەواتە بەرهەمەکانیشیانبەرھەمەکانیشیان جیاواز بوو.

* بابەتی ئەدەبی رۆمانتیکی ئەوروپی بابەتی ئەدەبیاتی تەقلیدی نین ، دەتوانێ هەمووھەموو شتێک بکات بە نوسین وەکو دیمەنەکانی سروشت، مێژووی نەتەوایەتی، مۆرکی ناوچەیی، شتی تایبەتی لە باتی گشتی، فەلسەفەی میسالی، رەگەزی لە ئاسیایی بە دەر، کەلاوە، شەو، مردن، گۆر، خەون ...هتدھتد.

* دەربرین لە رۆمانتیکدا پەنا دەباتە بەرهەندێکبەرھەندێک سیمای تایبەتی وەکو (رزگاربوون لە دەستوور و یاسا، ئالۆزی، تێکەلکردنی هەستەکان،ھەستەکان، بەناویەکداچوونی ئەرکی هونەرەھونەرە جوانەکان، رەچاوکردنی لایەنی زاتی ،لیریکی ...هتدھتد)

<ref>زمان و ئەدەبی کوردی (پۆلی یازدەهەمییازدەھەمی دواناوەندی)</ref>