|
'''تیز''' یان ته‌نزتەنز (به‌بە فارسی: طنز ، به‌بە ئینگلیزی: satire) [[هونه‌رھونەر]] ێکه‌ێکە که‌کە ناله‌بارینالەباری و نه‌گونجاوییه‌کانینەگونجاوییەکانی [[کۆمه‌ڵگه‌کۆمەڵگە]] که‌کە به‌ڕواڵه‌تبەڕواڵەت له‌بارلەبار و گونجاو ده‌نوێنن،دەنوێنن، به‌بە شێوه‌یه‌کیشێوەیەکی هونهرمهندانهھونەرمەندانە و [[جوانیناسی|جوانیناسانه‌جوانیناسانە]] ده‌رده‌خاتدەردەخات.
==ڕیشەی وشە==
==ڕیشه‌ی وشه==
تیز له‌لە وشه‌داوشەدا به‌بە واتای تانه‌تانە و پلاری تێکه‌ڵتێکەڵ به‌بە پێکه‌نینه‌پێکەنینە.
ئه‌مئەم وشه‌یه‌وشەیە به‌بە هاوتایھاوتای وشه‌یوشەی satire له‌لە ئینگلیزیدا هه‌ڵبژێردراوه،ھەڵبژێردراوە، که‌کە له‌بنه‌ڕه‌تدا‌لەبنەڕەتدا [[یۆنان|یۆنانییه‌یۆنانییە]] . satira ناوی قه‌رتاڵه‌یه‌کقەرتاڵەیەک پڕ له‌لە میوه‌یمیوەی جۆراوجۆره‌جۆراوجۆرە که‌کە پێشکه‌شیپێشکەشی یه‌کێکیەکێک له‌لە خودایانی کشتوکاڵ کراوه‌کراوە.
==چییه‌تیچییەتی==
تیز مرۆڤ تووشی ڕامان ده‌کاتدەکات و که‌سایه‌تییه‌کیکەسایەتییەکی ئاڵۆز و چه‌نچەن لۆی هه‌یه‌ھەیە.
ئه‌گه‌رچیئەگەرچی سروشتی له‌لە سه‌رسەر پێکه‌نینه‌پێکەنینە به‌ڵامبەڵام پێکه‌نینپێکەنین ته‌نیاتەنیا وه‌کوەک ئامێرێک بۆ گه‌یشتنگەیشتن به‌بە ئامانجێکی به‌رزتربەرزتر و وریا کردنه‌وه‌یکردنەوەی مرۆڤ له‌لە قووڵای گناسی و به‌دفه‌ڕییه‌کان،بەدفەڕییەکان، به‌کاربەکار ده‌هێنێتدەھێنێت. گه‌رچیگەرچی له‌ڕواڵه‌تدالەڕواڵەتدا مرۆڤ ده‌خاته‌دەخاتە پێکه‌نین،پێکەنین، به‌ڵامبەڵام له‌لە پشت ئه‌مئەم پێکه‌نینه‌داپێکەنینەدا ڕاستییه‌کیڕاستییەکی تاڵی حه‌شارحەشار داوه‌داوە که‌کە پێکه‌نینه‌که‌پێکەنینەکە له‌لە ده‌روونیدەروونی مرۆڤدا ده‌خنکێنێدەخنکێنێ و تووشی بیرکردنه‌وه‌بیرکردنەوە و ڕامانی ده‌کاتدەکات.
بەم بۆنەوە دەڵێن : "تیز گریانێکە بە قاقاوە، تیز پێکەنینێکە بە ئاخەوە"
به‌م بۆنه‌وه ده‌ڵێن : "تیز گریانێکه به قاقاوه، تیز پێکه‌نینێکه به ئاخه‌وه"
تیز له‌لە خۆیدا ده‌روونیدەروونی مرۆڤ هه‌ڵده‌شێوێنێ،ھەڵدەشێوێنێ، دڕدۆنگییه‌کایدڕدۆنگییەکای پتر ده‌کادەکا و مرۆڤ له‌لە خه‌ویخەوی خۆشی دڵنیای داده‌چڵه‌کێنێدادەچڵەکێنێ.جان درایدێن له‌لە وتاری "هونه‌ریھونەری تیز"دا تیزی به‌بە شمشێرێک چواندووه‌چواندووە که‌کە زۆر به‌بە شه‌نگیشەنگی سه‌رسەر له‌لە له‌شلەش جیا ده‌کاته‌وه‌دەکاتەوە و ده‌یخاته‌وه‌دەیخاتەوە شوێنی خۆی.
==شێوه‌کانیشێوەکانی تیز==
جۆره‌کانیجۆرەکانی به‌رهه‌میبەرھەمی ئه‌ده‌بیئەدەبی که‌کە تیزنووس ده‌یخولقێنێدەیخولقێنێ زۆره؛زۆرە؛ وه‌کوەک [[ڕۆمان]] ، [[شانۆ]] ، [[شیعر]] ، [[چیرۆک]] و... به‌ڵامبەڵام ته‌کنیکه‌کانیتەکنیکەکانی زۆر نین و بریتین له‌لە:1١. بچووک کردنه‌وه‌کردنەوە 2٢. گه‌وره‌گەورە کردنه‌وه‌کردنەوە 3٣. لاسایی کردنه‌وه‌یکردنەوەی پێکه‌نیناویپێکەنیناوی به‌رهه‌مێکیبەرھەمێکی ئه‌ده‌بیئەدەبی ناسراو 4٤. خولقاندنی بارودۆخێک له‌لە به‌رهه‌مدابەرھەمدا که‌کە له‌خۆیدالەخۆیدا پێکه‌نینیپێکەنینی بێ 5٥. به‌کاربەکار هێنانیھێنانی وشه‌یوشەی سه‌رزاریسەرزاری که‌سیکەسی به‌رتیزبەرتیز له‌لە چوارچێوه‌یه‌کیچوارچێوەیەکی پێکه‌نینیداپێکەنینیدا
ئامانجی تیز وریابوونه‌وه‌وریابوونەوە و تێڕامانی مرۆڤه‌مرۆڤە له‌لە خاڵه‌خاڵە لاوازه‌کانیلاوازەکانی کۆمه‌ڵگه‌کۆمەڵگە به‌شێوه‌یه‌کیبەشێوەیەکی هونهرمهندانهھونەرمەندانە و به‌بە مه‌به‌ستیمەبەستی چاکسازی، و هه‌رھەر به‌مبەم تایبه‌تمه‌ندییه‌تایبەتمەندییە له‌لە قسه‌یقسەی خۆش و نه‌سته‌ق،نەستەق، حه‌نه‌کحەنەک و فڕاوێژی (هه‌جوھەجو) و... جیا ده‌بێته‌وه‌‌دەبێتەوە.
==سەرچاوە==
==سه‌رچاوه==
* L'Ironie littéraire. Essai sur les formes de l'écriture oblique by Philippe Hamon, Hachette Littérature, ۱۹۹۶
* Der Ernst der Ironie. by Rudolf Lüthe, Königshausen & Neumann, ۲۰۰۳
| 