کفری: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

كفرىکفرى شارێكىشارێکى دێرینى كوردستانه‌کوردستانه‌ ده‌كه‌وێته‌ده‌که‌وێته‌ ناوجه‌ى گه‌رمیانه‌وه‌،له‌م شاره‌دا ‌نه‌ته‌وى كوردکورد و توركمانتورکمان و عه ره ب‌ تێدا ده ژينژین كهکه زوربه ى دانشتوانى كوردن،کوردن، كفرىکفرى له‌ ڕووى ئاووهه‌واوه‌ كه‌شێكىکه‌شێکى مام ناوه‌ندى هه‌یه‌ به‌ڵام له‌ وه‌رزى هاویندا هه‌ندێكهه‌ندێک گه‌رمه‌.

‌كفرى‌کفرى شارێكىشارێکى دێرینه‌وپێگه‌یه‌كىدێرینه‌وپێگه‌یه‌کى گرنگ وپڕبایه‌خى له‌مێژووى گه‌رمیانداهه‌یه‌،كفرىگه‌رمیانداهه‌یه‌،کفرى مه‌ڵبه‌ندێكىمه‌ڵبه‌ندێکى دێرینى رۆشنبیرىو ئه‌ده‌بى بووه‌به‌ڵام وه‌كووه‌کو پێویست ئاوڕ له‌مێژووه‌كه‌ىله‌مێژووه‌که‌ى نه‌دراوه‌ته‌وه، كه‌مترینکه‌مترین كتێبکتێب به‌ شێوه‌ى تێروته‌سه‌ل له‌سه‌ر شارى كفرىکفرى و مێژووه‌كه‌ىمێژووه‌که‌ى نوسراوه‌ته‌وه‌ ئه‌وه‌ى كه‌که‌ هه‌بووه‌ خۆى له‌ باسى كورتکورت و بابه‌ته‌ په‌یوه‌سته‌كانىپه‌یوه‌سته‌کانى به‌ ناوچه‌كانىناوچه‌کانى تره‌وه‌ ده‌نواند، تاكوتاکو كۆتاىکۆتاى سه‌ده‌ى بیست ته‌نها دوو كتێبکتێب ته‌رخان كراوه‌کراوه‌ كه‌که‌ باس له‌ تێكڕاىتێکڕاى بواره‌كانىبواره‌کانى ژیان ده‌كاتده‌کات له‌ شارى كفریداکفریدا ئه‌ویش كتێبه‌كانىکتێبه‌کانى ( ابراهیم خان ثائر من كردستانکردستان-مكرممکرم الطالبانى)و( شۆڕشى [[ئیبراهیم خانى ده‌لۆ]] ١٩٢٠-مسته‌فا نه‌ریمان ).

كۆمه‌ڵێكکۆمه‌ڵێک سه‌رچاوه‌ى مێژووى ديكهدیکه هه يهیه كه‌به‌زمانه‌كانىکه‌به‌زمانه‌کانى كوردىکوردى و عه‌ره‌بى نوسراونه‌ته‌وه‌ كه‌که‌ گرنگترینیان كتێبه‌كانىکتێبه‌کانى (د.كه‌مالکه‌مال مه‌زهه‌ر ئه‌حمه‌د - گه‌شتى ریچ)كه‌له‌ساڵىکه‌له‌ساڵى ١٨٢٠ به‌شارى كفریداکفریدا تێپه‌ڕیوه‌. ( طه باقر)و(فؤاد سفر )كه‌دووکه‌دوو مێژوونوسى دیارى عه‌ره‌بن سه‌ردانى ناوچه‌كه‌یانناوچه‌که‌یان كردووه‌وله‌کردووه‌وله‌ سه‌ریان نوسیوه.باسى دانیشتوانى ده‌وروبه‌رو ناو شارى كفرىکفرى و باسى توركمانه‌كانىتورکمانه‌کانى كفرىکفرى و به‌شێكبه‌شێک له‌ هۆزه‌ كوردییه‌كانىکوردییه‌کانى ناوچه‌كه‌ناوچه‌که‌ كه‌که‌ باس له‌ سێ هۆزى سه‌ره‌كىسه‌ره‌کى له‌ هۆزه‌ كوردیه‌كانىکوردیه‌کانى كوردىکوردى ناوچه‌كه‌ناوچه‌که‌ وه‌كوه‌ک ( هۆزى داوده‌ – ده‌لۆ- زه‌نگه‌نه‌ ) هه‌روه‌ها كفرىکفرى (١٥٨) گوندى هه‌بووه‌ به‌ گوێره‌ى قاموس ئیعلامى عوسمانى چاپى ساڵى ١٨٩٨ له‌ لاپه‌ڕه‌ى ٢٩٦ باس له‌ سه‌رژمێرى كفرىکفرى ده‌كاتده‌کات كه‌که‌ ٤٠٠٠ كه‌سکه‌س بووه‌.

==كفرىکفرى وگه‌شتیاران==

زۆربه‌ى گه‌شتیار وگه‌ڕیده‌كانوگه‌ڕیده‌کان روویان كردوه‌ته‌کردوه‌ته‌ ئه‌م ناوچه‌یه‌ باسیان له‌ شارى كفرىکفرى كردووه‌کردووه‌,(نیبور)ى گه‌شتیار كه‌که‌ هاتووه‌ته‌ كوردستانکوردستان له‌ ساڵى ١٧٦٦ز دا به‌ شارى كفریداکفریدا تێپه‌رى كردووه‌کردووه‌ ناوى (كفرىکفرى) به‌ شێوه‌ى ( كرفه‌کرفه‌ ) هێناوه‌.

جیمس بكنغهامبکنغهام له‌ ١٢ ىته‌مموزى ١٨١٦ ز به‌ كفریداکفریدا گوزه‌ر بووه‌ بابه‌تى له‌سه‌ر نوسیوه‌ و وێنه‌یه‌كیشىوێنه‌یه‌کیشى بۆ كێشاوه‌کێشاوه‌ ، به‌هه‌مان شێوه‌ ( كلودیوسکلودیوس ریچ )* یش له‌ گه‌شته‌كه‌یداگه‌شته‌که‌یدا به‌ره‌و سلێمانى له‌رۆژى ٢٦ى نیسانى ١٨٢٠ ز دا بۆ كفریکفری هاتووه‌ و 3 رۆژ تێدا ماوه‌ته‌وه‌ و زۆر به‌وردى ناوچه‌كه‌ىناوچه‌که‌ى پشكنیوه‌پشکنیوه‌ و گوتویه‌تى كه‌که‌ شارى كفرىکفرى دێرین له‌ باوشى به‌رزاییه‌كانىبه‌رزاییه‌کانى رۆژهه‌ڵاتى ناوچه‌كه‌داناوچه‌که‌دا بووه‌ ، پاش ئه‌ویش گه‌شتیار ( جیمس بیلى ) له‌ساڵى ١٨٣٤ ز وه‌كوه‌ک پیشه‌ى ئه‌وانى تر به‌م ده‌ڤه‌ره‌دا تێپه‌ڕیووه‌ و ئه‌میش ئاماژه‌ى به‌و گه‌شته‌ى له‌وێندر كردووه‌کردووه‌.

ئه‌و شوێنه‌وارانه‌ى كه‌که‌ تاكوتاکو ئێستا ماون كه‌که‌ له‌ شێوه‌ى ده‌ست كردنکردن له‌ چاخ و سه‌رده‌مه‌ جیاوازه‌كانداجیاوازه‌کاندا دروست كراونکراون وه‌كوه‌ک ئاسكىئاسکى كفرىکفرى و ئاشتۆكانئاشتۆکان و( تلیشان )و (دوانزه ئیمام) و (سه‌رقه‌ڵا) و (گرده‌گۆزینه‌) و چه‌ندان شوێنى تر له‌ ناوچه‌ى كفرىکفرى . له‌ نزیكنزیک شارى كفرىکفرى ژماره‌یه‌كژماره‌یه‌ک كه‌لاوه‌ىکه‌لاوه‌ى شوێنه‌وارى فراوان هه‌یه‌ وه‌كوه‌ک ( قه‌ره‌ ئۆغڵان ) كه‌که‌ پاشماوه‌ى خانووه‌كانخانووه‌کان له‌ به‌رد و گه‌چ و نه‌خش و نیگارى گه‌چ كارىکارى ده‌بینرێت وه‌ به‌ دوورى (٥)كمکم له‌ باكورىباکورى كفریه‌وه‌کفریه‌وه‌ گردێكىگردێکى شوێنه‌وار هه‌یه‌ كه‌که‌ پێى ده‌گوترێت قه‌ڵاى كچانکچان( قز قلعه‌سى ).

شاره‌كه‌شاره‌که‌ لاى خۆرهه‌ڵاتیه‌وه‌ ، له‌ ژێر ئه‌و زۆرگانه‌دا كه‌که‌ له‌رۆخى چه‌مه‌كه‌چه‌مه‌که‌ بوون ( دیوى لاى خۆرئاوایان هه‌ڵوه‌ریبوو)گردێكىگردێکى به‌رز و ته‌خت و زۆریان هه‌یه‌، كه‌که‌ شێوه‌ى چوارگۆشه‌ى هه‌بوو دیوى ناوه‌وه‌یان كوتکوت و مت له‌و ره‌نگه‌ ره‌شه‌ ئه‌چوو كه‌له‌که‌له‌ (سلوقیه‌ و بابل ) دۆزرابوونه‌وه‌.

== ناو و واتاى شارى كفرىکفرى ==

تاكوتاکو ئێستا به‌ته‌واوى نه‌زانراوه‌ ناوى شارى كفرىکفرى له‌ چیه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ى گرتووه‌ و ئه‌و ناوه‌ى به‌باڵادا بڕاوه‌، وشه ى كفرىکفرى له عه‌ره‌بیدا گه‌لێكگه‌لێک مانا ده‌به‌خشێت وه‌كوه‌ک ( كفرـکفرـ كفراکفرا ) داپۆشینى شتێك،شتێک، (كفرکفر ـ كفراناکفرانا) دژى ئیمان هێنان به‌ خوا، ( كفرکفر ) ئه‌رزیكىئه‌رزیکى دوور له‌ خه‌ڵكه،خه‌ڵکه، ‌( الكفرالکفر ) شه‌وه‌زه‌نگ، (كفرکفر)لادێ. سه‌باره‌ت به‌ ناوى ( كفرىکفرى) هه‌ندێكهه‌ندێک بيروبوجونبیروبوجون هه يهیه 1- له‌ ووشه‌ى ( كفرکفر)ى عه‌ره‌بیه‌وه‌ هاتووه‌ كه‌که‌ به‌كوردىبه‌کوردى ماناى دار (گه‌ز) ده‌به‌خشێت، چونكه‌چونکه‌ كاتىکاتى خۆى ئه‌م جۆره‌ دارانه‌ له‌ ناوچه‌كه‌داناوچه‌که‌دا زۆر بوون، 2- كفرکفر به‌ماناى قیر یان به‌رده‌ خه‌ڵوز دێت كه‌که‌ له‌دێر زه‌مانه‌وه‌ كانزاكانیانکانزاکانیان له‌ده‌ورو پشتى كفریىکفریى ئێستادا دۆزراوه‌ته‌وه‌.

3-وه‌ رایه‌كرایه‌ک هه‌یه‌ كه‌که‌ ووشه‌ى كفرىکفرى له‌( قار –قیر –كار–کار)ى سۆمه‌ریه‌وه‌ وه‌رگیراوه، به‌تێپه‌ڕ بوونى كاتکات له‌ سه‌رده‌مه‌ جیاوازه‌كانداجیاوازه‌کاندا ئاڵوگۆڕ به‌ سه‌ر ئه‌و ووشه‌دا هاتووه‌ .

له‌ ده‌قه‌ بزماریه‌ ئه‌كه‌دیه‌كانئه‌که‌دیه‌کان و پاشتر بابلیه‌كانبابلیه‌کان و ئاشوریه‌كاندائاشوریه‌کاندا پێى وتراوه‌ ( كبروکبرو ) له‌ ئارامیه‌كاندائارامیه‌کاندا به‌( كبراکبرا ) هاتووه‌ وه‌ له‌ عبرانیه‌كانداعبرانیه‌کاندا به‌ ( كوبیرکوبیر ) یان كوفیرکوفیر هاتووه‌. له‌ سه‌رده‌مى(سوڵتان عبدالحمید) حوكمراِنیه‌تىحوکمراِنیه‌تى عوسمانیشدا ناوى كفرىکفرى گۆڕى بۆ ( صلاحیه‌ ). رایه‌كرایه‌ک هه‌یه‌ سه‌باره‌ت به‌ناوى كفرىکفرى كه‌که‌ ده‌گه‌ڕیته‌وه‌ بۆ ووشه‌ى ( كفرکفر) كه‌که‌ ووشه‌یه‌كه‌ووشه‌یه‌که‌ له‌زمانى تۆرانیه‌دا كه‌که‌ به‌رامبه‌ر به‌ ( ته‌روو)* له‌ زاروه‌ى سۆرانى كوردیداکوردیدا دێت. ئه‌وا هه‌موو ئه‌و ناوو ده‌سنیشان كردنه‌کردنه‌ مێژوویانه‌ى له‌ هه‌ر سه‌رده‌مێكداسه‌رده‌مێکدا به‌سه‌ر ناوه‌كه‌یداناوه‌که‌یدا بڕاوه‌ و تائێستاش ماوه‌ته‌وه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا بۆخۆیان ده‌لاله‌ت له‌و یاده‌وه‌ریانه‌ ده‌كه‌نده‌که‌ن كه‌به‌سه‌رکه‌به‌سه‌ر شار و ناوچه‌كه‌داناوچه‌که‌دا هاتوون وه‌كوه‌ک ناوه‌ دێرینه‌كانىدێرینه‌کانى ( كیماشکیماش ، لاخیرۆ ، كیرۆکیرۆ ، فرجیا ).

==ڕه‌سه‌نایه‌تى كوردکورد بوونى شارى كفرىکفرى==

یه‌كێكیه‌کێک له‌و به‌ڵگه‌ كۆنانه‌ىکۆنانه‌ى كه‌که‌ ڕه‌سه‌نایه‌تى كوردکورد بوونى شارى كفرىکفرى

ده‌سه‌لمێنێ شێوه‌ى بینا كردنىکردنى چوار تاقى سه‌ر گۆڕستانه‌كه‌ىگۆڕستانه‌که‌ى باوه‌شاسواره‌

كه‌که‌ به‌شێوه‌ى چوار تاقى په‌رستگاكانىپه‌رستگاکانى ئاینى زرده‌شتى دروست كراونکراون.

زۆربه‌ى بینا و خانوه‌كانىخانوه‌کانى كفرىکفرى كۆنکۆن به‌شێوه‌ى كه‌مه‌رکه‌مه‌ر ( كه‌وانه‌که‌وانه‌ )ى دروست كراونکراون

ئه‌م جۆره‌ بیناسازیه‌ له‌ دێر زه‌مانه‌وه‌ له‌ ناوچه‌ كوردیه‌كانداکوردیه‌کاندا باو بووه‌.

كفرىکفرى شارێكىشارێکى بچوكه‌بچوکه‌ ده‌كه‌وێته‌ده‌که‌وێته‌ لاى رۆژئاواى لوتكه‌ىلوتکه‌ى [[ باوه‌شاسوار]]وه‌، درێژبوونه‌وه‌ى ئه‌و زنجیره‌ چیایه‌یه‌ كه‌که‌ له‌ كه‌ركوكه‌وه‌که‌رکوکه‌وه‌ ده‌ست پێ ده‌كاتده‌کات. كفرىکفرى دەکەوێتە نێوان هێڵی پانی (٣٤ – ٣٥) پلەو هێڵی درێژی (٤٥) پلە، لەدەکەوێتە باشووری ڕۆژهەڵاتی [[کەرکووک]] و ١٢٠ كمکم دووره‌ لێیه‌وه‌، باشوره‌كه‌ىباشوره‌که‌ى جیا ده‌بێته‌وه‌ له‌ پارێزگاى دیاله‌ به‌هۆى زنجیره‌ چیاى حه‌مرین وه‌ ناحیه‌ى قه‌ره‌ته‌په‌ ده‌كه‌وێته‌ده‌که‌وێته‌ ناو سنوره‌كه‌یه‌وه‌سنوره‌که‌یه‌وه‌ كه‌که‌ به‌كشتوكاڵبه‌کشتوکاڵ ده‌وڵه‌مه‌نده‌ ،له‌ باكوره‌وه‌باکوره‌وه‌ تاكوتاکو ناحیه‌ى سه‌نگاو ده‌ڕوات ،له‌ باشوره‌وه‌ چیاى حه‌مرینه‌، له‌ رۆژئاواوه‌ ناحیه‌ى قادر كه‌ره‌مکه‌ره‌م و( ئاوه‌ سپى ) جیاى ده‌كاته‌وه‌ده‌کاته‌وه‌ له‌ قه‌زاى[[دووزخورماتوو]]ه‌. له‌ رۆژهه‌ڵاته‌وه‌ زێى سیروان رووبه‌ره‌كه‌ىرووبه‌ره‌که‌ى ( ٥٢٧٥ ) كم٢کم٢

كفرىکفرى كۆنکۆن له‌شوێنى ئێستایدا نه‌بووه‌ شوێنى یه‌كه‌مىیه‌که‌مى شاره‌كهشاره‌که ( ئاسكىئاسکى كفرىکفرى) گردێكىگردێکى گه‌وره‌ بوو كهکه(‌ ١٠-١٢ )م له‌ سه‌ر رووى زه‌ویه‌كه‌وه‌زه‌ویه‌که‌وه‌ به‌رز بوو. وه‌ (٨)كمکم له‌ شوێنى ئیستاى كفرىکفرى دووره‌‌. تاكوتاکو ئێستا ئه‌و گرده‌ ماوه‌ و وه‌كووه‌کو شوێن و ئاسه‌وارێكىئاسه‌وارێکى مێژووى ته‌ماشا ده‌كرێت،ده‌کرێت، دواى خاپور بوونى كبروکبرو یان كیماشکیماش شوێنى دووه‌مى شاره‌كه‌شاره‌که‌ له‌ قه‌ره‌ ئۆغڵان بنیات نرا كه‌که‌ كه‌وتووته‌که‌وتووته‌ رۆژئاوای شوێنه‌ كۆنه‌كه‌یه‌وه‌کۆنه‌که‌یه‌وه‌. بوونى شارى كفرىکفرى له‌ شوێنى ئێستایدا ده‌گه‌ڕێته‌وه‌ بۆ نزیكه‌ىنزیکه‌ى دووسه‌د ساڵێكساڵێک له‌مه‌وپێش.

==ناحیه‌كانىناحیه‌کانى ئه‌م قه‌زایه‌==

ده‌رباره‌ى ناحیه‌كانىناحیه‌کانى قه‌زاى ‌كفرى‌کفرى. له‌ ماوه‌ى سه‌ر به‌ ولایه‌تى شاره‌زوور له‌ نێوان ساڵانى ( ١٨٧٧ – ١٩٠٨ ) بریتى بووه‌ له‌ ناحیه‌كانىناحیه‌کانى (دوزخورماتوو) و (داوده)‌ و (قه‌ره‌ته‌په‌)، له‌ ماوه‌ى ساڵانى ( ١٩٢٠ – ١٩٢٦ ) بریتى بووه‌ له‌ ناحیه‌كانىناحیه‌کانى (دووز) و (قه‌ره‌ته‌په)‌ و (قه‌ڵاى شێروانه)، ‌قه‌زاى كفرىکفرى كونترینکونترین قه‌زاى كه‌ركوكه‌که‌رکوکه‌

==ھۆزە سەرەکیەکانی كفرىکفرى==

==گەڕەکەکانی شاری كفرىکفرى==

*[[راپەرينراپەرین]]

*[[ئيمامئیمام حمەد]]

* ماڵپەڕی كفرىکفرى [http://kifri.wordpress.com]