|
'''کارڵ هێنڕیشھێنڕیش مارکس ''' (١٨١٨-١٨٨٣) (بە ئنگلیزی :Karl Heinrich Marx ) خاوەن بیر، [[فەیلەسووف]]، [[مێژووناس]]، [[کۆمەڵناسی|کۆمەڵناس]]، [[ئابووری|ئابووریزان]]ی [[ئەڵمانی]]<ref>http://www.egs.edu/library/karl-marx/biography/</ref> و یەکێک لە کاریگەرترین خاوەن بیرەکان لە سەرانسەر دونیادایە. نووسەری کتێبی "سەرمایهسەرمایھ" <ref>http://books.google.iq/books?id=8tI4TIDH3CAC&printsec=frontcover&dq=Das+kapital&hl=ar&sa=X&ei=HKX7UeDPB8idO_qKgMAG&ved=0CC0Q6AEwAA#v=onepage&q=Das%20kapital&f=false</ref>گرینگترین کتێبی بزووتنەوەی سۆسیالیستی بووهبووە و بە هاوکاریھاوکاری [[فرێدریش ئەنگەڵس]] تێزی [[مانیفێستی کۆمۆنیست]]، مێژوویی‌ترین نووسراوی بزووتنە‌وە [[سۆسیالیست|سۆسیالیستی]]ە‌کانیان نووسی<ref>http://www.marxists.org/archive/marx/works/download/pdf/Manifesto.pdf</ref>.
== ژیان ==
لە ساڵی ١٨٤١دا و بە پێشکە‌ش‌کردنی ئامیلکە‌ی دوکتوراکە‌ی سە‌بارە‌ت بە جیاوازی دوو "فە‌لسە‌فە‌ی یۆنانی" خوێندنە‌کانی زانکۆی کۆتایی هێناھێنا. لە‌و کات و ساتە‌دا بیرۆکە‌کانی [[فرێدریش ھێگێل|هێگێلھێگێل]] لە مێشکیدا بوون، خۆی بە هێگڵیھێگڵی دە‌زانی و ڕوانگە [[ماترییالیزم|ماتێریالیستی]] و [[دژە ئایین]]ە‌کانی ئە‌و سە‌ردە‌مە‌ی [[ئاڵمانیا]]ی پە‌سە‌ند ئە‌کرد.
دواتر پێکە‌وە لە‌گە‌ل [[فرێدریش ئەنگەڵس]] دە‌ستیان بە کار کرد، پەیوەندی لە‌گە‌ڵ چوارچێوی بیر و ڕا گۆڕینە‌وە‌ی زانکۆکانی ئاڵمانیا پچران و لە بزووتنە‌وە کرێکاریە‌کانی [[ئورووپا]] بە‌شدار بوو.
ساڵانی کۆتایی ژینی کە زیاتر لە ٣٠ ساڵ بوو، بە دوور خستنە‌وە لە وڵات، لە [[لەندەن]] ڕابرد و هە‌رھە‌ر لە‌وێشدا چاوی نایە یە‌ک. بیر و ڕاکانی تە‌نانە‌ت لە سە‌ردە‌می خۆی پاڵپشتی زۆری هە‌بووھە‌بوو بە‌ڵام دوای خۆی و هاتنە‌ھاتنە سە‌رە‌وە‌ی [[بۆلشێڤیک]]ەکان لە [[ڕووسیا]]، [[مارکسیزم]] و [[کۆمۆنیزم]] لە دونیادا پە‌ڕە‌ی سە‌ند.
ئە‌گە‌رچی زۆرێک لە کە‌سایە‌تیە‌کان و بزووتنە‌وە‌کان خۆیان بە [[مارکسیزم|مارکسیست]] دە‌زانن بە‌ڵام ڕوون نیە جیایی ئە‌وان لە‌گە‌ڵ مارکسیزمی ڕاستی چۆنە. جارێک مارکس بۆ نیشان دانی ناڕە‌زایە‌تی بە‌وانە‌ی ناوی خۆیان مارکسیست ناوە وتی: هە‌رھە‌ر باشە ئە‌زانم کە بۆخۆم مارکسیست نیم.
لە ساڵی ٢٠٠٥دا [[بی بی سی]] دە‌ستی کرد بە ڕاخوازیێک کە ٢ ملیۆ‌ن کە‌س بە‌شدار بوون تێیدا، مارکس وە‌ک کاریگەرترین کە‌س لە سە‌ر بیری گشتی لە هە‌زارە‌یھە‌زارە‌ی دووهە‌میدووھە‌می زایینی ناسرا<ref>http://www.bbc.co.uk/pressoffice/pressreleases/stories/2005/07_july/13/radio4.shtml</ref>. دوای ئە‌و [[ئەلبەرت ئاینشتاین]] و [[ ئیساک نیوتۆن]] پلە‌ی دووهە‌مدووھە‌م و سێهەمسێھەم هاتنە‌وەھاتنە‌وە.
" مێژووی کۆمە‌ڵە‌کان، سەرانسەر خە‌باتی چینایە‌تیە"" گرینگترین ڕە‌ستە‌ی [[مانیفێستی کۆمۆنیست]]ە.
== بە‌رھە‌مە‌کان ==
== بە‌رهە‌مە‌کان ==
* سە‌رمایە<ref>http://en.wikipedia.org/wiki/Das_Kapital</ref><ref>http://books.google.iq/books/about/Das_Kapital.html?id=6TfTS9ITW7UC&redir_esc=y</ref>
* سە‌بارە‌ت بە کێشە‌ی جوو
* جیهانجیھان بەبێ جوو<ref>http://books.google.iq/books/about/A_world_without_Jews.html?id=fXgGAQAAIAAJ&redir_esc=y</ref>
* شە‌ڕی ناوخۆی فە‌ڕنسا<ref>http://books.google.iq/books?id=CvtzPgAACAAJ&dq=France+Civil+war+karl+marx&hl=ar&sa=X&ei=86P7Ub7KJOfI4ATVpYGACg&ved=0CC4Q6AEwAA</ref>
* خە‌باتە چینایە‌تیە‌کانی فە‌ڕنسا
* و چەن بەرھەمی دیکە
* و چه‌ن به‌رهه‌می دیکه
== ژیان له‌لە تاراوگه‌تاراوگە ==
پاش به‌رپابوونیبەرپابوونی شۆرش له‌لە هه‌ریه‌كھەریەک له‌لە [[فەڕانسە]] و [[ئاڵمانیا]]، حکوومه‌تیحکوومەتی [[بەلجیکا]] ترسا شۆرش ئه‌وئەو وڵاتیش بگرێته‌وه،بگرێتەوە، بۆیه‌بۆیە کارڵ مارکسی دووره‌دوورە وڵات کرد.
سه‌ره‌تاسەرەتا کارڵ مارکس چوو بۆ [[پاریس]]، پاشان ڕووی کرده‌کردە کۆلۆنیا، هه‌رھەر له‌وێشلەوێش ڕۆژنامه‌یه‌کیڕۆژنامەیەکی دامه‌زرانددامەزراند به‌ناویبەناوی "Neue Rheinishe Zeitung"، وه‌وە ده‌ستیدەستی به‌کاریبەکاری شۆرشگێری کرد. له‌لە ساڵی ١٨٤٩ ده‌ستگیرده‌کرێدەستگیردەکرێ و دادگایی ده‌کرێدەکرێ به‌بە تۆمه‌تیتۆمەتی هاندانھاندان بۆ یاخیبوونی سه‌ربازیسەربازی. پاشان تۆمه‌ته‌که‌یتۆمەتەکەی له‌سه‌رلەسەر لاده‌برێتلادەبرێت و دوور ده‌خرێته‌وه‌دەخرێتەوە بۆ ئه‌لمانیائەلمانیا.
== ساڵه‌کانیساڵەکانی کۆتایی ژیانی و مردنی ==
لە ساڵی ١٨٥٢ کە دەستەی شیوعییەکان هەڵوەشێندرایەوەھەڵوەشێندرایەوە مارکس بەردەوام بوو لە پەیوەندی بە سەدان شۆرشخوازەوە بۆ پێکهێنانیپێکھێنانی ڕێکخراوێکی نوێ. ئەم هەوڵانەشھەوڵانەش بووە هۆیھۆی پێکهێنانیپێکھێنانی ئەنجوومەنی نێۆدەوڵەتی.
== بەستەری دەرەکی ==
* [http://www.marxists.org/kurdi/ ئەرشیڤی مارکسیستەکان لە ئینتەرنێت - بەشی کوردی]
* [http://www.britannica.com/EBchecked/topic/367265/Karl-Marx ئینسایکڵۆپیدیای به‌ریتانیکابەریتانیکا]
* [http://en.wikipedia.org/wiki/Karl_Marx کارڵ مارکس]
== سەرچاوەکان ==
<references />
==<br />
{{Link FA|la}}
{{Link GA|cs}}
[[پۆل:لەدایکبووانی ١٨١٨]]
[[پۆل:مردووانی ١٨٨٣]]
{{Link FA|ce}}
| 