چەکی کیمیایی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
ب شائەمراز
ھێڵی ١:
== چەکی کیمیایی ==
یەکێکە لە چەکە کۆمەڵکوژ بەکاردەهیێنرێتبەکاردەھیێنرێت بۆ لە ناوبردنی بە کۆمەڵەی [[مرۆڤ]] ئەم چەکە کاریگەری کوشندەی هەیەھەیە لەسەر سەرجەم بوونەوەرە [[زیندوو]]ەکان سەر زەوی بە جۆرێک [[مرۆڤ]] و [[ئاژەڵ]] و [[باڵندە]]کان دەکوژێت
==چەکی کیمیایی==
یەکێکە لە چەکە کۆمەڵکوژ بەکاردەهیێنرێت بۆ لە ناوبردنی بە کۆمەڵەی [[مرۆڤ]] ئەم چەکە کاریگەری کوشندەی هەیە لەسەر سەرجەم بوونەوەرە [[زیندوو]]ەکان سەر زەوی بە جۆرێک [[مرۆڤ]] و [[ئاژەڵ]] و [[باڵندە]]کان دەکوژێت
 
== مێژووی بەکارهێنانیبەکارھێنانی ئەم چەکە ==
 
== پەیماننامەی قەدغەکردنی جەکیچەکی کیمیایی ==
 
== پەیماننامەی قەدغەکردنی جەکی کیمیایی ==
 
پەیماننامەیەکە کار دەکات بۆ دانانی بەربەست و سنورێک بۆ بڵاو بونەوە و ھەڵگرتن و فرۆشتن و بەکارھێنانی چەکی کیمیایی، بەواتایەکی تر و ناوە راستەقینەکەی کۆنگرەی بەرھەڵستی کردن لە گەشەپێدان وبەرھەم ھێنان و بلاو بونەوە و ھەڵگرتن و فرۆشتن و بەکار ھێنانی جەکی کیمیایی، ئەم پەیماننامەیە لەلایەن ڕیکخراوی قەدەغەکردنی جەکی کیمیایی (OPCW) Organization for the prohibition of chemical weapons بەڕیوە دەبرێ, کە ڕیکخراوێکی نێو دەوڵەتیە، بارەگاکەی لە دانھاغ/لاھای ولاتی ھۆڵەندایە، کەئامانجی سەرەکی قەدغەکردنی بەرھەم ھێنا ن و بەکار ھێنان و لەناوبردنی چەکی کیمیاییە،
Line ٢٠ ⟶ ١٨:
[[پەڕگە:بانو و کودک شهید حلبچ‏‏‏ە‏‏‏ای.jpg|چوارچێوە|چەپ|بەکارهێنانی چەکی کیمیایی لە دژی خەڵکی سڤیل هەڵەبجە لەلایەن ڕژێمی بەعسی عەرەبی سۆسیالیست لە ساڵی ١٩٨٨]]
 
== مێژوی قەدغەکردنی جەکی کیمیایی ==
 
لە پرۆتۆکۆڵی جنێف(17١٧/7٧/1925١٩٢٥) هاتوەھاتوە ئەڵی بەهەموشیوەیەبەھەموشیوەیە ک قەدەغەیە چەکی کیمیایی( (گازی خنکێنەور وژەهراویوژەھراوی) و (چەکی بایۆلۆجی-بەکتریۆلۆجی) لەکاتی جەنگدا بەکار بێت.هەروەها ھەروەھا لە نیسانی 1972١٩٧٢ جارێکی تر پشت راست کرایەوە کە جەکی بایۆلۆجی بە هەموشیوەیەکھەموشیوەیەک بەرهەمبەرھەم هێنانھێنان و بەکارهێنانیبەکارھێنانی قەدەغەیە،لەقەدەغەیە، لە سالی 1968١٩٦٨ وە دوای پێکهێنانیپێکھێنانی لیژنەی داماڵینی جەک باس و خواستی چەکی کیمیایش هاتەھاتە گۆڕی ئینجا لە کۆنگرەی داماڵینی جەکدا سالێ 1984١٩٨٤ هەمدیسانھەمدیسان باسی لیوەکراوە، لەسالێ 1992١٩٩٢ دا کۆنگرەی دامالێنی جەک لەژێر جاودێری نەتەوەیەکگرتوەکان بەتەواوی باسی لە نەهێشتنینەھێشتنی جەکی کیمیایی کرد،وەکرد، وە لە 30٣٠ ئەیلول 1992١٩٩٢ دا کۆمەلەی گشتی نەتوەیەکگرتوەکان پشتراستی کردوە و واژۆکرا،پاشانواژۆکرا، پاشان لە ڕێکەوتننامەی پاریسدا لەساڵی 1993١٩٩٣ بەتەواوەتی چەسپا و کەوتە بواری جێ بەجێ کردنەوە،،وە دوای دامەزراندنی ڕیکخراوی قەدەغەکردنی جەکی کیمیایی OPCW لەسالی 1997١٩٩٧، ،ئەمئەم ڕێکەوتننامە لەسەر ئاستی جیهانجیھان جێ بەجێ دەکرێ.
 
== بەندەکانی پەیماننامەکە ==
 
بەندەکانی ڕیکەوتتنامەکە زۆر دوردرێژ و ئاڵۆزن کەدەکرێ لەکاری مەیدانی دا سودیان لێ ببینرێ بەلام بەشیوەیەکی گشتی لەم خالانەدا کۆ دەبێتەوە:
 
• قەدەغەکردنی بەرهەمبەرھەم هێنانھێنان و بەکار هێنانیھێنانی جەکی کیمیایی
 
• لەناوبردنی هۆکاری بەرهەمهێنانی چەکی کیمیایی ( ئامیرو کارگەکان)
 
• لەناوبردنی هۆکاریھۆکاری بەرهەمهێنانیبەرھەمھێنانی چەکی کیمیایی ( ئامیرو کارگەکان)
• لەناو بردنی هەموو چەکە کیمیاییەکان
 
• لەناو بردنی هەمووھەموو چەکە کیمیاییەکان
• هاوکاری و یارمەتی دانی یەکتری لەنێو دەولەتانی ئەندام لەڕیکخراوەکەدا لەکاتی بەکارهێنانی چەکی کیمیایدا
 
هاوکاریھاوکاری و یارمەتی دانی یەکتری لەنێو دەولەتانی ئەندام لەڕیکخراوەکەدا لەکاتی بەکارهێنانیبەکارھێنانی چەکی کیمیایدا
• دانانی سیستەمێکی پشکنین بۆ ئەو مادە کیمیایانە کە لە دروست کردنی جەکی کیمیایدا بەکار دەهێنرێن و قەدەغەکردنیان
 
• دانانی سیستەمێکی پشکنین بۆ ئەو مادە کیمیایانە کە لە دروست کردنی جەکی کیمیایدا بەکار دەهێنرێندەھێنرێن و قەدەغەکردنیان
• کۆمەک و هاوکاری جیهانی بۆبەکار هێنانی مادەی کیمیا بە ئاشتیانە لە نیو دەولەتانی ئەندامدا
 
• کۆمەک و هاوکاریھاوکاری جیهانیجیھانی بۆبەکار هێنانیھێنانی مادەی کیمیا بە ئاشتیانە لە نیو دەولەتانی ئەندامدا
 
وڵاتانی ئەندام: زۆربەی وڵاتانی جیهانجیھان ئەندامن کە دەگاتە 189١٨٩ ولات تەنهاتەنھا (ئەنگۆلا،باشووریئەنگۆلا، سودان،میسر،کۆریایباشووری باکور،سۆمالسودان، میسر، کۆریای باکور، سۆمال.، ،میانمار،ئیسرائیلمیانمار، ئیسرائیل)هەروەها ھەروەھا دەیان ڕیکخراوی بواری جینۆساید لەسەرانسەری جیهانجیھان ساڵانە بەشداری کۆنگرەکانی ئەم ڕیکخراوە دەکەن وەک جاودێر قوربانیان سەردەشت یەکەم ڕیکخراوی کوردی بو کە بەشداری کردوە لە کۆبونەوەکانی opcw,،ئینجا، ئینجا چاودێری کوردۆساید و کۆمەلەی قوربانیانی کیمیابارانی هەلەبجەھەلەبجە. کوردستان بی جینۆساید..هتد، ھتد، ساڵانە لە مانگی یانزەی هەموسالیھەموسالی کۆنگرەی قەدغە کردنی جەکی کیمیایا لە لاهایلاھای دەبەسترێ
 
لە سالانی پێشودا کوردان لە هۆلەنداھۆلەندا لەگۆرەپانی OPCW یادی هەلەبجەیانھەلەبجەیان دەکردەوە،وەدەکردەوە، وە داوکاریان ئەوە بو کە کیمیا بارانی هەلەبجەھەلەبجە بە جینۆساید بناسرێ،وەبناسرێ، وە لۆگۆیەکیش بە بۆنەوە دروست کراوە، هەروەهاھەروەھا پێشنیار کراوە لە ساڵی2014ساڵی٢٠١٤ کۆنگرەی قەدەغەکردنی جەکی کیمیایی لەشاری هەلەبجەھەلەبجە ببەسترێ
 
لەدوای ئاڵۆزیەکانی ناو سوریا لە سالی 2011٢٠١١ وە وڵاتی سوریا مل کەچی واژۆکردنی ئەم پەیماننامە بولەسالی 2013٢٠١٣، ،وەوە بوە ئەندامی ڕیکخراوی قەدەغەکردنی جەکی کیمیایی، کەزیاتر لە 1300١٣٠٠ تەن جەکی کیمیایی جۆراو جۆری هەبوو،وەھەبوو، وە لەئیستادا ڕیکخراوی قەدەغەکردنی جەکی کیمیایی لیژنەی تایبەتی ناردوە بۆ پشکنین و گواستنەوەی جەکە کانی سوریا بە مەبەستی لەناو بردنیان. ئیستا لە قۆناغی گواستنەوەدانگواستنەوەدان، ،وو هەندێھەندێ ولات ئامادەی دەربڕیوە کە ئەو جەکانە لە ولاتەکەیدا بەشیوەی زانستی لەناو ببرێ،،وەک ئەڵمانیا،وائەڵمانیا، وا بڕیارە تاکو حوزەیرانی 2014٢٠١٤ هەموھەمو چەکە کیمیاویەکانی سوریا لە ناوببرێن.
 
شایانی باسە ئەڵمانیا یەکێک بوە لەو ولاتانەی کە جەکی کیمیایی فرۆشتوەبە ڕژێمی سوریا هەروەکھەروەک پێشتر فرۆشتبوی بە عراق
 
ئامانجەکانی ڕیکخراوی قەدەغکەردنی چەکی کیمیایی:
 
وەک چۆن لە پێناسەی ڕیکخراوەکەد هاتوەھاتوە (گەشەپیدانگەشەپیدان، ،وو بەرهەمبەرھەم ھێنان، عەمبارکردن هێنان،عەمبارکردن(هەڵگرتنھەڵگرتن)،بەکار، بەکار هێنانھێنان، ،بلاوکردنەوەبلاوکردنەوە، ،فرۆشتن،،هتدفرۆشتن،،ھتد) لەئامنجەکانیەتی . هەوڵدانھەوڵدان بۆ بانگهێشتبانگھێشت کردنی دەولەتان تاکو پەیوەست بن بە ڕیکخراووەکەوە و پەیماننامەکە واژۆ بکەن،وبکەن، و جاودێری کردنی لەناوبردنی چەکی کیمیایی،هەوڵدانکیمیایی، ھەوڵدان بۆ پاراستنی ئەو ولات و لایەنانەی کە خەتەری لیدانی جەکی کیمیایان هەیەھەیە لەلایەن دەولەتانەوە یان تیرۆرستانەوە،هەروەهاتیرۆرستانەوە، ھەروەھا کارکردن بۆ دروستکردنی هاوکاریەکیھاوکاریەکی نیو دەولەتی بۆ بەکارهێنانیبەکارھێنانی کیمیا بۆ مەبەستی ئاشتی
 
پێکهاتەیپێکھاتەی ڕیکخراوەکە:
 
ڕیکخراوی قەدەغەکردنی جەکی کیمیایی پێک دێت لە سێ دامەزراوە:
 
1١- کۆنگرەی دەولەتانی بەشدار: دامەزراوەیەکە پێک دێ لە هەموھەمو دەولەتانی ئەندام . سەرپەرشتی ڕیکخستنی کۆبونەوەو کۆنفرانسی ساڵانە و کۆبونوەی نائاسایی دەکات، وە کۆبونەوەی پینج سالە بۆ زانینی کاریگەری ڕیکەوتتنامەکە،هەوەوەهاڕیکەوتتنامەکە، ھەوەوەھا چاودێرانی نەتەوەیەکگرتوەکانیش بەشدارن لەم دامەزراوەیەدا،
 
2٢- ئەنجومەنی جێ بەجێ کردن: لە 41٤١ ئەندام پێک دێت. بەرپرسە لەبەردەم کۆنگرەدا بۆ جێ بەجێ کردنی هەموھەمو ئەوکارانەی کە دەکەوێتە ئەستۆی بەپێ ڕینمایەکانی کۆنگرە . لەساڵیکدا چور جار کۆ دەبیتەوە
 
3٣- ئەمیندارێتی هونەریھونەری: یارمەتی دەری کۆنگرەی دەولەتانی ئەندام ئەنجومەنی جی بەجێ کردن ئەدات لەراپەراندنی کارەکاندا،بەتایبەتکارەکاندا، بەتایبەت کاری لێکۆڵینەوەلێکۆڵینەوەدەکات، دەکات ,پێک دێت لە 500٥٠٠ فەرمانبەر، فەرمانبەر،هەروەهاھەروەھا پرۆژەکارەکانی پێوست دەکاتو پێشکەشی سەروی خۆی دەکات
 
• وڵاتانی ئەندام لەم ڕیکخراوەداپێوستە کە دەستەیەکی نیشتمانی پێک بهێننبھێنن لە ولاتی خۆیان کە هاوکاریھاوکاری و هەماهەنگیھەماھەنگی تەوای لەگەڵ لیژنەکانی پشکنینی ڕیکخراوی قەدغە کردنی جەکی کیمیایی هەبێھەبێ، ،لەکاتیلەکاتی پشکنینی دامەزراوە سەربازی گومان لێکراوەکانی جەکی کیمیایی لەو ولاتەدا.هەروەها ھەروەھا تاکید کردن لە پابەندی گشت دامەزراوە سەربازی و مەدەنیەکانی ولات لە پابەندبونیان بە بەندەکانی پەیماننامەی قەدغەکردنی جەکی کیمیاییەوە،وەکیمیاییەوە، وە ىلاویلاو کردنەوەی زانیاری پێوست دەربارەی هاوردەوھاوردەو ناردەی بەرهەمەکانیبەرھەمەکانی کیمیاکیمیا، ،چاودێریچاودێری بەردەوامی هونەریھونەری بۆ جێ بەجێ کردنی بەندەکانی ڕێکەوتننامەکە.
 
پێوستە لەسەرولاتانی ئەندام لەم ڕێکخراوەدا کە تەواوی بەندەکانی پەیماننامەکە جێ بەجێ بکەن لەسەرئاستی نیشتمانی،ئەویشنیشتمانی، ئەویش بە دانانی یاسا و ڕێسای تایبەت بە پەیمانامەکەو بلاو کردنەوەی تا هەموانھەموان هۆشیاریانھۆشیاریان هەبێتھەبێت لەسەری. وە هەروەهاھەروەھا هاوکاریھاوکاری و پشتیوانی یەکتری بکەن بۆ جێ بەجێ کردنی بەندەکانی پەیماننامەکە، هەروەهاھەروەھا دروست کردنی تۆڕی هاوکاریھاوکاری لە لایەن شارەزایانی یاساوە لە ناو دەولەتانی ئەندام تاکو هۆشیاریھۆشیاری تەواو بلاو بێتەوە لەناو خەڵکدا کە هەموھەمو ئەوانە سزا ئەدرێن لەکاتی بەرهەمبەرھەم هێنانھێنان و عەمبار کردنو بەکار هێنایھێنای جەکی کیمیای دا،،
 
بەپێی پەیماننامەکە ڕیکخراو بۆی هەیەھەیە کە تیمی پشکنین دروست بکات و گومانی لەهەرلەھەر ولاتێک هەبێھەبێ پشکننی بۆ بکات تاکو چەکە عەمبارکراوەکان و بەرهەمبەرھەم هینراوەکانھینراوەکان لەناو ببات،پێوستەببات، پێوستە لە سەر هەموھەمو دەولەتانی ئەندام کە مل کەچی بڕگەکانی پەیماننامەی قەدغەکردنی جەکی کیمیایی بن.
 
* ولاتانی ئەندام لەم ڕێکەوتننامەداڕێکەوتننامەدا، ،ئازادنئازادن لە وازهێنانوازھێنان لەم ڕیکخراوە،کاتێکڕیکخراوە، کاتێک پەرژەوەندی ولاتەکەیان ئەوە دەخوازێت،دەخوازێت،،،،، ،،،، هەوڵەکانھەوڵەکان بەردەوامن بۆ بانگهێشتکردنیبانگھێشتکردنی ولاتانی ( ئیسرائیل.میسر ،باسوریمیسر، باسوری سودان ....هتد) ھتد) بۆ واژۆ کردنی ڕێکەوتننامەکەو بون بەئەندام لە opcw .
 
زۆرێک لەولاتان لەئسیتادا ناوی ئەو مادە کیمیایانەیان بلاو کردۆتەوە کە قەدغەیە بازرگانی پێوەبکرێ،جونکەپێوەبکرێ، جونکە لە بواری دروست کردنی جەکی کیمیایی دا بەکار دەهێنرێندەھێنرێن.