ئەستەمبوڵ: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

'''ئەستەمبوڵ''' ( بە [[تورکی]]: İstanbul بە [[عەرەبی]]: "إسطنبول" ) گەورەترین شاری کۆماری تورکیایە کە بەشێکی لە ئاسیا و بەشێکی لە ئەورووپایە. ئەم شارە پایتەختی [[دەوڵەتی عوسمانی]] بووە و '''قوستەنتەنیە'''ی پێ وتراوە. ٣٤رەم گەرەترین شاری جیهانەجیھانە کە ڕووی [[ئابووری]]ەیەوە و گەورەترین شاری [[ئەوروپا]]یە لە ڕووی دانیشتوانەوە. [[ئەستەمبوڵ]] دەکەوێتە باکووری ڕۆژئاوای [[تورکیا]]وە . ئەستەمبوڵ و دەوروبەری پێکهاتووەپێکھاتووە لە ٣٩ شارۆچکە. وە یەکێکە لە هەرەھەرە شارە کۆنەکانی جیهانجیھان کە لە ساڵەکانی (٣٣٠ - ٣٩٥ز) مەرکەزی [[ئیمپراتۆری ڕۆم]] بووە و (٣٩٥ - ١٢٠٤ز) پایتەختی [[ئیمپراتۆریی بیزانس]] بووە و (١٢٠٤ - ١٢٦١ز) بووەتە پایتەختی [[ئیپراتۆریەتی لاتینی]] و لە کۆتایشدا لە (١٤٥٣ - ١٩٢٢ز) پایتەختی [[دەوڵەتی عوسمانی]] بووە. لە (١٥١٧ - ١٩٢٤) کە [[دەوڵەتی عوسمانی]] هەبووەھەبووە بووەتە مەرکەزی [[ئیسلامیەت]].

بە درێژایی مێژوو کە چەندین جۆر میللەت لە ناویدا ژیاون چەندین جار ناوی گۆڕدراوە ، ناوەکانی لە کۆنەوە ئەمانە بوون " [[بێزەنتە]] ، ئاوگوستا ئەنتۆنینا ، نۆڤا ڕۆما ، کۆنستانتینۆپۆلیس ، [[قوستەنتینە]] و ئيسلامبولئیسلامبول ئێستاش ئەستەمبوڵ "

مێژووی ئەستەمبوڵ لە ڕووی نیشتەجێبوونەوە دەگەڕێتەوە بۆ ٣٠٠ هەزارھەزار ساڵ و لە ڕووی شارەوە ٣ هەزارھەزار ساڵ و وە مێژووی بە [[پایتەخت]] بوونیشی بۆ ١٦٠٠ ساڵ دەگەڕێتەوە. بە درێژایی مێژوو ئەم شارە بووەتە شوێنی سەرەکی چەندین کلتوور و [[شارستانیەت]] و وە بە درێژایی چەندین سەدە بووەتە شوێنی پێکەوە ژیانی چەندین ڕەچەڵەک و دین و زمان ، وە فرە ڕەگەزی و فرە نەتەوەیی بەخۆوە بینیوە. وە لەم قۆناغە مێژووییەدا ڕۆڵێکی گەورەی بینیووە و شارێکی بێ هاوتاھاوتا بووە . وە بە درێژایی قۆناغەکانی [[مێژوو]] هەمووھەموو کات بووەتە مەرکەز و شوێنێکی بە دەسەڵات و یەکێکە لە پایتەختە کەم وێنەکانی [[جیهانجیھان]] بۆ نیشتەجێبوون.

* سەردەمەکانی پێش [[مێژوو]].

* سەردەمی بێزەنتیەکان.

* سەردەمی قوستەنتین [[پۆلیس]].

* سەردەمی قوستەنتینییە.

* سەردەمی ئەستەمبوڵ.

زۆرترین ڕێژەی شوێنکەوتوانی [[ئایین]] لە ئەستەمبوڵ موسوڵمانەکانن. زۆربەی موسوڵمانانی ئەم شارە [[سوننی]]ین ، و هەندێکیانھەندێکیان [[شیعە]]ن. لە ساڵی [[٢٠٠٧]] ژمارەی ئەو [[مزگەوت|مزگەوتانەی]] کە لەم شارە نوێژیان تیا دەکرا بە (٢٩٤٤) [[مزگەوت]] مەزەندە کراون.<ref name="">[http://haber.gazetevatan.com/Haber/188144/1/Gundem]، ٧٩،٠٩٦ مزگەوت لە تورکیا هەیە.</ref> هەروەهاھەروەھا چەندین جۆری تر بیر و باوەڕ لەم شارەدا هەنھەن لەوانەش : مەسیحیە یۆنانیەکان ، مەسیحیە ئەرمینیەکان ، کاسۆلیکیەکان ، [[جولەکە|جولەکەکان]].

ئەستەمبوڵ مەڵبەندی سەرەکی [[خەلافەتی عوسمانی]] بووە لە نێوان ساڵانی ([[١٥١٧]]-[[١٩٢٤]]). لە ساڵی [[١٩٢٤]] کۆتایی بە دوا [[خەلافەتی عوسمانی]] هاتھات و حکومەتی کۆماری لەلایەن [[موستەفا کەمال ئاتاتورک]] دامەزرا.

ئەستەمبوڵ گەورەترین شاری [[تورکیا]]یە و پایتەختی پێشووی تورکیایە. بەهۆیبەھۆی هەردووھەردوو جۆری بازرگانی وشکانی و ئاوی و هەروەهاھەروەھا گرنگی شوێنی ئەم شارەوە و ستراتیژی شوێنەکەی بووەتە مەرکەزی بازرگانی لە وڵاتی [[تورکیا]]. هەروەهاھەروەھا ئەم شارە مەرکەزی وەبەرهێنانەوەبەرھێنانە لە [[تورکیا]]. لە ٢٠% وەبەرهێنانیوەبەرھێنانی [[تورکیا]] لەم شارەدایە. هەروەهاھەروەھا لە ٣٨% بازرگانی شتومەک پێکدەهێنێتپێکدەھێنێت. ئەستەمبوڵ بە شارۆچکەکانی دەوروبەریەوە بەرهەمەکانیبەرھەمەکانی وەک : [[میوە]] ، [[ڕۆنی زەیتون]] ، [[سابون]] ، [[لۆکە]] ، [[توتن]] بەرهەمبەرھەم دەهێنێتدەھێنێت.

شاری ئەستەمبوڵ هەرھەر لە کۆنەوە بە (شاری منارەکان) ناسراوە ئەویش بەهۆیبەھۆی زۆری مزگەوتەکانی ئەم شارە.

[[مزگەوتی سوڵتان ئەحمەد]] بە [[تورکی]] ( Sultan Ahmet Camii ) بە [[عەرەبی]] ( مَسجِدُ السلطان أحمد ) لە نێوان ساڵانی (١٦٠٩-١٦١٦) لەلایەن [[سوڵتان ئەحمەدی یەکەم]]ی [[دەوڵەتی عوسمانی]] و بە سەرپەرشتی ئەندازیاری بە توانای ئەو سەردەمە ( سەدەفکار محمد ئاغا) دروستکراوە. بەهۆیبەھۆی شوێنەکەی و منارە بەرزەکانیەوە بووەتە یەکێک لە هەرەھەرە شوێنە بەناوبانگەکانی شاری [[ئەستەمبوڵ]].

شاری ئەستەمبوڵ بەهۆیبەھۆی ئەو شوێنە مێژووییانەی کە لە سەردەمی [[ڕۆمەکان]] و [[دەوڵەتی عوسمانی]] بەجێماون و هەروەهاھەروەھا بەهۆیبەھۆی ئەو دەریاچەیەی کە پیایدا تێپەڕ دەبێ بووەتە خاڵێکی گرنگی گەشت و گوزار لە وڵاتی [[تورکیا]]. بەپێی ئامارەکان لە ساڵی ٢٠٠٥ ( ٥ ملیۆن و ٣٤٦ هەزارھەزار کەس) ڕوویان لەم شارە کردووە بۆ گەشتیاری کە نیو ملیۆنیان بە پێی ئامارەکە زیاد بوون.<ref name="٥">[http://arsiv.sabah.com.tr/2007/01/09/gnd121.html]، زیاد بوونی گەشتیاران لە شاری ئەستەمبوڵ.</ref>

لەم سەردەمەدا وەرزشەکانی وەک [[دوو گۆڵی]] و [[باسکە]] و [[بالە]] لە هەرەھەرە وەرزشە بە ناوبانگەکانی ئەم شارەن. هەروەهاھەروەھا یانەکانی [[گاڵاتاسارای]] و [[فەنەرباخچە]] و [[بەشیکتاش]] لە هەرەھەرە یانە بە ناوبانگەکانی [[تورکیا]] و ئەستەمبوڵن. [[یاریگای ئۆڵمپی ئەتاتورک]] کە پێنج ئەستێرەیە گەورەترین یاریگای وەرزشە جیاوازەکانە لە [[تورکیا]] و بە یەکێک لە یاریگا بە نرخەکان دەژمێردرێت لەلایەن (UEFA)وە.

شاری ئەستەمبوڵ هەڵبژێردراوەھەڵبژێردراوە بۆ یاریە ئۆڵمپیەکانی ساڵی ٢٠٢٠.<ref name="٢">[http://www.insidethegames.biz/olympics/summer-olympics/2020/13893-istanbul-2020-will-be-qplatform-for-changeq-promises-turkish-prime-minister]، هەڵبژاردنی شاری [[ئەستەمبوڵ]] بۆ یاریە ئۆڵمپیەکانی ساڵی ٢٠٢٠.</ref>

* [http://tr.wikipedia.org ویکیپێدیای تورکی]