تەوشک: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

[[پەڕگە:Atmosphere.png|چەپ|250px|وێنۆک|دیاگرامی به‌رگه‌ب‏‏‏ە‏‏‏رگه هه‌وا‏‏‏ه‏‏‏ە‏‏‏وا‏‏‏]]

'''بەرگە ھەواتەوشک''''، بەرگییان ھەوایی،''بەرگەھەوا''' یان [[ئەتمۆسفێر]] یان ( {{بە[[ئینگلیسی]] atmosphereئینگلیزی|Atmosphere}}) بریتییە لەو کەشە گازانەی دەوری گۆی زەویییان داوە.

بەرگەھەواتەوشک لە سەر زەوییەوە دەست پێدەکا تا بەرزاییەکی نادیار. بەشێکی زۆر لە گازەکانی بەرگە ھەوا،تەوشک، [[ھایدرۆجین]] و [[ئۆکسجین]]ە، کە بەشداری دەکەن لە پاراستنی سەرزەوی لە ھەر ھێرشێکی ئاسمانی وەک ( [[کلکدار]]ەکان ،ەکان، [[نەیزەک]] و ...) و دەبنە ھۆی ڕاگرتنی پلەکانی گەرما لە گۆی زەوی.

بە ھۆی ھێزی ڕاکێشەری زەوییەوە، نزیکەی (٨٠%)ی گازەکان لە بەرزی (١٥) کم. کۆ بوونەتەوە.

|+'''خشتەی خەستی گازەکانی بەرگەھەواتەوشک بە پێی بارست'''

|colspan=٣3 style="font-size: ٨٥85%" |''بارست بە پێی ppmv (یەک لە ملوێن) ''

! style="text-align:right;"| خەستی

| [[نایترۆجین]] (N_۲٢) || ۷۸۰٬۸۴۰٧٨٠٬٨٤٠ || ۷۸٫۰۸۴٧٨٫٠٨٤%

| [[ئۆکسجین]] (O_۲٢) || ۲۰۹٬۴۶۰٢٠٩٬٤٦٠ || ۲۰٫۹۴۶٢٠٫٩٤٦%

| [[ئارگۆن]] (Ar) || ۹٬۳۴۰٩٬٣٤٠ || ۰٫۹۳۴۰٠٫٩٣٤٠%

| [[دوو ئۆکسیدی کاربۆن]] (CO_۲٢) || ۳۹۰٣٩٠ || ۰٫۰۳۹٠٫٠٣٩%

| [[نیۆن]] (Ne) || ۱۸٫۱۸١٨٫١٨ || ۰٫۰۰۱۸۱۸٠٫٠٠١٨١٨%

| [[ھیلیۆم]] (He) || ۵٫۲۴٥٫٢٤ || ۰٫۰۰۰۵۲۴٠٫٠٠٠٥٢٤%

| [[میتان]] (CH_۴٤) || ۱٫۷۹١٫٧٩ || ۰٫۰۰۰۱۷۹٠٫٠٠٠١٧٩%

| [[کریپتۆن]] (Kr) || ۱٫۱۴١٫١٤ || ۰٫۰۰۰۱۱۴٠٫٠٠٠١١٤%

| [[ھایدرۆجین]] (H_۲٢) || ۰٫۵۵٠٫٥٥ || ۰٫۰۰۰۰۵۵٠٫٠٠٠٠٥٥%

| [[نیتروژن اکسید]] (N_۲٢O) || ۰٫۳٠٫٣ || ۰٫۰۰۰۰۳٠٫٠٠٠٠٣%

| یەک ئۆکسیدی کاربۆن (CO) || ۰٫۱٠٫١ || ۰٫۰۰۰۰۱٠٫٠٠٠٠١%

| [[زینۆن]] (Xe) || ۰٫۰۹٠٫٠٩ || ۰٫۰۰۰۰۰۹٠٫٠٠٠٠٠٩%

| [[ئۆزۆن]] (O_۳٣) || ۰٫۰۷٠٫٠٧ تا ۰٫۰٠٫٠ || _

| دوو ئۆکسیدی نایترۆجین (NO_۲٢) || ۰٫۰۲٠٫٠٢ || ۰٫۰۰۰۰۰۲٠٫٠٠٠٠٠٢%

| [[یۆد]] (I_۲٢) || ۰٫۰۱٠٫٠١ || ۰٫۰۰۰۰۰۱٠٫٠٠٠٠٠١%

| [[ئامونیاک]] (NH_۳٣) ||نادیار || _

| ھەڵمی ئاو (H_۲٢O) || نادیار || ~۰٫۴۰٠٫٤٠%

== چینەکانی بەرگەھەواتەوشک ==

بەرگە ھەواتەوشک لە چەن چینی جیاواز پێک ھاتووە( (لە خوارەوە بۆ سەر) :

* چینی سترانۆسفێر

چینی ترۆپۆسفێر بریتییە لە نزیکترین چین بە سەر زەوییەوە کە گشت گۆڕانکارییەکانی کەش و ھەوای تیدا ڕوودەدات، ئەم چینە تەنکە و بەرزییەکەی لە شوێنێکەوە بۆ شوێنێکی تر و لە کاتێکەوە بۆ کاتێکی تر دەگۆڕێت، بەڵام بە گشتی ئەستوورییەکەی نزیکەی ١٥ کمە، ئەم چینە نزیکەی (٨٠%) گازەکانی بەرگەھەواتەوشک پێک دەھێنێت.

پێکھاتەی چینی ترۆپۆسفێر: نایترۆجین نزیک٧٨%، ئۆکسجین ٢١% و ١% یش گازەکانی تر( (ئارگۆن، دو ئۆکسیدی کاربۆن، ھیلیۆم) و تەپ و تۆز و ھەڵم.

چینی سترانۆسفێر دووھەمین چینی ئەستووری بەرگەھەوایەتەوشکە کە لە سەر چینی ترۆپۆسفێرەوە دەست پێ دەکات و بەرزاییەکەی نزیک (٥٠)کم. ە،گرنگترینە، گرنگترین تایبەتمەندی ئەم چینە، ھەبوونی ڕێژەیەکی زۆر گازی [[ئۆزۆن]]ە کە وەک چینێک بە ئەستوورایی 16١٦-30کم،٣٠کم، زەوی لە وەزەنی [[تیشکە زیانبەخشەکان]] دەپارێزێت، لەم چینەدا پلەی گەرمی تا( 3٣- )پلەی سەدی دادەبەزێت. پلەی گەرمی لە بڕێ شوێنی چینی ئۆزۆنا ،ئۆزۆنا،(-60٦٠)پلەی سەدی بە خۆوە دەبینێت..

نایترۆجین(٨٠%)، ئۆکسجین(١٨%) ، ئۆزۆن(١%) ، ئارگۆن(١%)

ئەستووری چینی مێزۆسفێر تا (٨٠)کم. دەبیت، پلەی گەرمی تیایداتێیدا بە خێرایی دادەبەزێت تا لە بەرزایی (٨٠)کمدا دەگاتە (٨٥-) پلەی سەدی.

لە تایبەتمەندی ئەم چینە، گەرمای زۆری تھێرمۆدینامیکە کە تا 1227١٢٢٧ پلەی سەدی دەگات. چینی ئایۆنۆسفێر لە بەرزی (٨٠)کمەوە دەست پێ دەکا تا بەررزی (٥٠٠)کم. گەردیلەکانی ئەم چینە بە پێی باری کارەباییەوە دابەش دەبن. بە ھۆی تیشکی ھەتاو چەندین کارلێکی کیمیایی لە نێوان گەردیلەکانی چینەکەدا ڕوودەدات، کە دەبیتە ھۆی دەرکەوتنی مژێکی ڕووناک لە بازنەکانی جەمسەریدا.

[[ئەتڵەسی ھەرێمی کوردستانی عیراق، عیراق و جیھان]] - د. ھاشم یاسین