ویکیپیدیا

مەل: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

گەڕان بە مێژوودا
→ گۆڕانکاریی کۆنترگۆڕانکاریی نوێتر ←
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
دیداریویکیدەق
ب بۆت: bg:Птици وتارێکی بەرزە؛ دەستکاریی جوانکاری
ھێڵی ١١:
|unranked_classis =
|classis = '''پەلەوەران'''
|classis_authority = [[ کارلۆس لینایۆس]]، ۱۷۵۸
|subdivision_ranks =
|subdivision =
ھێڵی ١٩:
[[پەڕگە:Branta_canadensis_in_flight,_Great_Meadows_National_Wildlife_Refuge.jpg|چەپ|250px|فڕینی پەلەوەران]]
'''پەلەوەر''' ، باڵندە، مەل، پەڕندە (بە [[ئینگلیسی]] : Bird) [[گیانەوەر]]ێکە لە لقی [[مازەداران]]، کە لەشی بە [[پەڕ]] داپۆشراوە. <br />
لە سەر دوو لاق دەڕوا و [[هێلکەھێلکە]] دەکا. زۆربەی پەلەوەران دەتوانن بفڕن.<br />
نزیک بە ١٠،٠٠٠ جۆر پەلەوەر لە جیهانداجیھاندا هەیەھەیە. ئەم گیانەوەرانە پڕجۆرترین مازەدارانی چوارئەندامین کە لە [[جەمسەری باکوور]]ەوە بگرە تا [[جەمسەری باشوور]] لە هەمووھەموو شوێنێکدا دەبینرێن.<br />
بچووکترین پەلەوەری ئەم سەردەمە چۆلەکەمێشەیە کە ٥سم دەبێ و گەورەترینیان [[وشترمر]]ە بە ٢،٧٥ میتر درێژی. دیرێن ناسان لەو باوڕەدان کە پەلەوەران تەنیا کلادی [[دایناسۆر]]ەکانن کە لە قەڵاجۆی خولی سێهەمیسێھەمی [[کرتاسە]] لە ٦٥،٥ ملیۆن ساڵ لەمەوبەر، ڕزگار بوون و بەجێ ماون.
 
[[دڵ]]ی پەلەوەران چوار کەلێنی هەیەھەیە و [[شاخوێنبەر]]یان بەلای ڕاستداچەماوەتەوە. [[ئێسک]]ەکانی سەریان پێکەوە لکاوە. لەم مازەدارانەدا ٩ کیسەهەواکیسەھەوا بە [[سی]]یەکانیانەوە لکاوە. ئێسکیان هڵۆڵەھڵۆڵە تا سووک بێ. چاویان گەورەیە و هەستیھەستی بیناییان زۆر بەهێزەبەھێزە.
 
ئەمڕۆکە پەلەوەران بەوە دەناسرێن کە: [[دەنووک]]یان هەیە،ھەیە، لەشیان بە پەڕ داپۆشراوە، [[ددان]]یان نییە، هێلکەیھێلکەی توێکڵدار دەکەن، میتابوولیزمی بەرز، دڵی چوارکەلێنی، ئێسکبەندی سووک و پتەویان هەیەھەیە. پەلەوەرانی ئەم سەردەمە هەمووھەموو جووتێک باڵیان هەیە،ھەیە، بێجگە «موئا» لە [[نیوزیلاند]] کە قەڵاچۆ بووە. ژمارەیەکی کەم لە جۆرەکانی پەلەوەران ناتوانن بفڕن (وەک [[پێنگوین]]). [[قەل]]ان و [[تووتی]]ان وریاترین جۆری پەلەوەرانن. بڕێ پەلەوەر ئامێر چێ دەکەن، بڕێکیان ژیانی کۆمەڵایەتییان هەیەھەیە و ئەزموونەکانی خۆیان دەخەنە بەردەست بەرەکانی داهاتووداھاتوو.
 
زۆرێک لە پەلەوەران، ساڵانە [[کۆچ]]ی دوور و درێژ دەکەن. زۆر جۆری تریش لە باتی کۆچی دوور، ئازوگۆزی کورت و ناڕێکوپێکیان هەیەھەیە. ئەم گیانەوەرانە کۆمەڵژین و پێکەوە لە ڕێگای نیشانە، دەنگ، چریکە، بەشداری لە کارە کۆمەڵایەتییەکان، شەڕ ، بەربەرەکانێ و گەلەکۆمە بۆ پاراستنی خۆیان، لە پێوەندیدان. زۆربەی جۆرەکانی پەلەوەران تاک هاوسەرن؛ھاوسەرن؛ هەڵبەتھەڵبەت تەنیا بۆ یەک وەرزی زاوزێ، بڕێجاریش جووتی خۆیان تا چەندین ساڵ ناگۆڕن. لە چەند جۆریشدا «چەن ژنی» و بەدەگمەن «چەن شوویی »دەبینرێت. پەلەوەران لە هێلانەداھێلانەدا هێلکەھێلکە دەکەن و لە سەری کڕ دەکەون تا هەڵیھەڵی دێنن. زۆربەی [[جووچک]]ەکان دوای لە هێلکەھێلکە دەرهاتندەرھاتن بۆ ماوەیەکی دوور و درێژ لە ژێر داڵدەی دایک و باوکیاندان.
 
ئەم گرووپە لە زنجیرەی [[گیانەوەران]] ، لقی [[مازەداران]] ، ژێرلقی [[بڕبڕەداران]] ، پۆلی پەلەوەران بوونەتەوە و دوای [[گوانداران]] ، گووراوترین جۆری گیانەوەرانن.
 
پەلەوەران دەورێکی گرنگیان لە [[ئابووری]]دا هەیە؛ھەیە؛ بۆ وێنە سەرچاوەیەکی گرنگی خۆراکن. مەلە دەنگخۆشەکان کەوی و ماڵی دەکرێن، جیقنەی پەلەوەران وەک [[پەین]] بەکار دێت. ئەم گیانەوەرانە لەگەڵ [[فەرهەنگفەرھەنگ]] ، [[مەزهەبمەزھەب]] ، [[شیعر]] و [[مۆسیقا]]ی مرۆڤەکاندا تێکەڵ بوون.
 
هەڵسوکەوتیھەڵسوکەوتی خراپی مرۆڤەکان لە سەدەی ١٧ی زایینیی بەملاوە، بووە هۆیھۆی تیاچوونی ١٢٠ تا ١٣٠ جۆری پەلەوەر و سەدان جۆری تریش پێش لەوە قەڵاچۆ بوون. ئەمڕۆکە سەرەڕای دامەزرانی بنکەگەلی پاراستنی پەلەوەران، ١٢٠٠ جۆر لە مەترسی تیاچووندان.
== ناوەکانی تر ==
لە زاراوەکانی زمانی کوردیدا ئەم ناوانەش هاتووەھاتووە:
* '''باڵندە، مەل، پەڕندە، فڕندە، پەلەور، پەڕننە، پەڕۆک، باڵنە، فڕننە، باڵدار، فڕا، باڵگرەوە، سر، توار، تەواڵ، تەرەوڵ'''
== گوورانی پەلەوەران<ref>[http://ckb.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D9%88%D8%AE%D9%85%DB%95%DA%AF%DB%95%D8%B4%DB%95]</ref> ==
یەکەمین [[پۆلێنی زانستیی گیانداران]] لە لایەن [[فرانسیس ویلبی]] و [[جان ری]] لە ساڵی ١٦٧٦ لە کتێبی ''Ornithologiae'' دا پێشکەش کرا<ref>{{Cite book|last=del Hoyo |first=Josep |coauthors=Andy Elliott and Jordi Sargatal |title=[[Handbook of Birds of the World]], Volume 1: Ostrich to Ducks |year=1992 |publisher=[[Lynx Edicions]] |location=Barcelona |isbn=84-87334-10-5}}</ref>. لە ساڵی ١٧٥٨ [[ کارلۆس لینایۆس]] ئەم کارەی پوخت کرد و دووزەنەیەکی ڕێکوپێکی داڕشت؛ ئەم دووزەنە ئێستاکەش برەوی هەیەھەیە<ref>
{{la icon}} {{Cite book|last=Linnaeus |first=Carolus |authorlink=Carolus Linnaeus |title=[[سامانه طبیعت (کتاب)|Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Tomus I. Editio decima, reformata]] |publisher=Holmiae. (Laurentii Salvii) |year=۱۷۵۸ |page=۸۲۴ |url=}}</ref>. پۆلێنەکەی لینا، پۆلی [[فیلوجینیک]]ی پەلەوەرانی لە کلادی دایناسۆرەکان دانا<ref name="Theropoda">{{Cite journal|last=Livezey |first=Bradley C. |month=January |year=۲۰۰۷ |title=Higher-order phylogeny of modern birds (Theropoda, Aves: Neornithes) based on comparative anatomy. II. Analysis and discussion |journal=[[Zoological Journal of the Linnean Society]] |volume=۱۴۹ |issue=۱ |pages=۱–۹۵ |doi=10.1111/j.1096-3642.2006.00293.x |pmid=۱۸۷۸۴۷۹۸ |last1=Livezey |first1=BC |last2=Zusi |first2=RL |issn=۰۰۲۴-۴۰۸۲ |pmc=۲۵۱۷۳۰۸}}</ref>
.
 
== پۆلێنی پەلەوەران ==
بۆ ناسینی باشتری پەلەوەران، پێویستە پۆلێنیان بکەین. کێشەی گەورە لەوەدایە کە پەلەوەران لە شێوە و پێکهاتەداپێکھاتەدا زۆر لە یەک دەچن، بە وتەیەکی تر گۆڕان و گوورانی نێو پەلەوەرەکان زۆر بەرچاو نییە. لە لایەکی ترەوەزانیاریی توێکاری ئەم گیانەوەرانە زۆر لە بەر دەستدا نییە<ref>لەم ساڵانەی دواییدا، هەنگاوی زۆر باش بۆ ناسینی هەڵسوکەوت و توێکاری پەلەوەران نراوەو بەم بۆنەوە گۆڕانکارییەکی فراوان لە شێوەی ناونانیان کراوە.</ref>.
 
پۆلێنی زانستیی پەلەوەران، بە پێی جیاوازی ڕواڵەتی کۆئەندامەکانی [[ئێسک]] و [[ماسوولکە]]یانە. بڕێ لە پەلەوەرناسان هەوڵھەوڵ ئەدەن بە پێی ڕێژەی [[پرۆتین]]ی نێو هێلکەیھێلکەی پەلەوەران یان ڕەوت و ڕەوشتی هاوبەشیانھاوبەشیان پۆلێنیان بکەن. ئێستاکە بێجگە لە ڕواڵەت و تایبەتمەندی ژینگەیی، دۆخی [[دی ئێن ئەی]]ی پەلەوەرەکانیش، ڕچاو دەکرێت.
 
پۆلێنی گیانداران بە گوێرەی پەیماننامە نێونەتەوەییەکان، بە زمانی لاتینە، بۆ وێنە [[چۆلەکە|چۆلەکەی ئاسایی]] بەم شێوە پۆلێن دەکرێت<ref>[http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%86%D8%AF%D9%87]</ref>:
* Domain ([[دەڤەر]]): [[گیانداران]]
* Kingdom(زنجیرە): [[گیانەوەران]]
* Division(لق): [[مازەداران]]
* ژێرلق: [[بڕبڕەداران]]
* Class(پۆل): [[پەلەوەران]]
* Order ([[تۆرەمە]]): [[چۆلەکە|چۆلەکەسانان]]
* Family (تیرە): [[چۆلەکان]]
* Genus ([[خێزان]]): [[چۆلەکە]]
* Species ([[جۆرە]]): [[چۆلەکە|چۆلەکەی ئاسایی]]
== پەلەوەرناسی ==
پەلەوەرناسی یان مەلناسی، لقێکە لە زانستی گیانەوەرناسی، سەبارەت بە ناسین، لێکدانەوە و پۆلێنی پەلەوەران<ref>[[فەرهەنگی فارسی-کوردیی زانستگای کوردستان]] ، سێ بەرگی، لاپەڕەی ٥٠١</ref>
 
 
== سەرچاوە ==
{{پەراوێز}}
* [http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%86%D8%AF%D9%87]
* [http://en.wikipedia.org/wiki/Bird]
 
[[پۆل:گیانەوەران]]
[[پۆل:پەلەوەران]]
 
{{Link FA|bg}}
 
[[fa:پرندگان]]
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/wiki/مەل»