|
|image = Phalacrocorax-auritus-007.jpg
|image_width = 240px
|image_caption = [[قەلمراوی ئەمریکایی]]<ref> ، بڕوانە فەرهەنگیفەرھەنگی باڵندە: ئەحمەد بەحری''Phalacrocorax auritus''</ref>
|regnum = [[گیانەوەران]]
|phylum = [[مازەداران]]
|unranked_classis =
|classis = '''پەلەوەران'''
|classis_authority = [[ کارلۆس لینایۆس]]، ۱۷۵۸١٧٥٨
|subdivision_ranks =
|subdivision =}}
[[پەڕگە:Blue Tit aka.jpg|250px|چەپ|وێنۆک|[[گۆرەویچنە]]، پەلەوەرێک لە تیرەی [[چۆلەکە|چۆلەکان]]]]
}}
[[پەڕگە:Blue Tit akaSlimbridge.chilean.flamingo.arp.jpg|250px250 px|چەپ|وێنۆک|[[گۆرەویچنە]]قورینگەسوور ، پەلەوەرێک لە تیرەی [[چۆلەکە|چۆلەکان]](فلامینگۆ)]]
[[پەڕگە: Branta_canadensis_in_flightBranta canadensis in flight, _Great_Meadows_National_Wildlife_Refuge Great Meadows National Wildlife Refuge.jpg|چەپ|250px|فڕینی پەلەوەران]] ▼[[پەڕگە:Slimbridge.chilean.flamingo.arp.jpg|250 px|چەپ|وێنۆک|فلامینگۆ (سوورە قورینگ)]]
'''پەلەوەر''' ، باڵندە، مەل، پەڕندە (بە [[ئینگلیسی]] : Bird) [[گیانەوەر]]ێکە لە لقی [[مازەداران]]، کە لەشی بە [[پەڕ]] داپۆشراوە. <br /> ▼▲[[پەڕگە:Branta_canadensis_in_flight,_Great_Meadows_National_Wildlife_Refuge.jpg|چەپ|250px|فڕینی پەلەوەران]]
لە سەر دوو لاق دەڕوا و [[ هێلکەھێلکە]] دەکا. زۆربەی پەلەوەران دەتوانن بفڕن.<br /> ▼▲'''پەلەوەر''' ، باڵندە، مەل، پەڕندە (بە [[ئینگلیسی]] : Bird) [[گیانەوەر]]ێکە لە لقی [[مازەداران]]، کە لەشی بە [[پەڕ]] داپۆشراوە. <br />
نزیک بە ١٠،٠٠٠١٠، ٠٠٠ جۆر پەلەوەر لە جیهانداجیھاندا هەیەھەیە. ئەم گیانەوەرانە جۆراوجۆرترینی مازەدارانی چوارئەندامین کە لە [[جەمسەری باکوور]]ەوە بگرە تا [[جەمسەری باشوور]] لە هەمووھەموو شوێنێکدا دەبینرێن.<br /> ▼▲لە سەر دوو لاق دەڕوا و [[هێلکە]] دەکا. زۆربەی پەلەوەران دەتوانن بفڕن.<br />
بچووکترین پەلەوەری ئەم سەردەمە مەلیچکەمێشە کە ٥سم دەبێ و گەورەترینیان [[وشترمر]]ە بە ٢،٧٥٢، ٧٥ میتر درێژی. دیرێن ناسان لەو باوڕەدان کە پەلەوەران تەنیا کلادی [[دایناسۆر]]ەکانن کە لە قەڵاجۆی خولی سێهەمیسێھەمی [[کرتاسە]] لە ٦٥،٥٦٥، ملیۆن٥ میلیۆن ساڵ لەمەوبەر، بەجێ ماون. ▼▲نزیک بە ١٠،٠٠٠ جۆر پەلەوەر لە جیهاندا هەیە. ئەم گیانەوەرانە جۆراوجۆرترینی مازەدارانی چوارئەندامین کە لە [[جەمسەری باکوور]]ەوە بگرە تا [[جەمسەری باشوور]] لە هەموو شوێنێکدا دەبینرێن.<br />
▲بچووکترین پەلەوەری ئەم سەردەمە مەلیچکەمێشە کە ٥سم دەبێ و گەورەترینیان [[وشترمر]]ە بە ٢،٧٥ میتر درێژی. دیرێن ناسان لەو باوڕەدان کە پەلەوەران تەنیا کلادی [[دایناسۆر]]ەکانن کە لە قەڵاجۆی خولی سێهەمی [[کرتاسە]] لە ٦٥،٥ ملیۆن ساڵ لەمەوبەر، بەجێ ماون.
[[دڵ]]ی پەلەوەران چوار کەلێنی هەیەھەیە و چەمانەوەی [[شاخوێنبەر]] بەلای ڕاستدایە. [[ئێسک]]ەکانی سەر پێکەوە لکاون. لەم مازەدارانەدا ٩ کیسەهەواکیسەھەوا لکاوە بە [[سی]]یەکانیان. ئێسکەکانیان هڵۆڵەھڵۆڵە تا سووک بێ. چاویان گەورەیە و هەستیھەستی بیناییان زۆر بەهێزەبەھێزە.
ئەمڕۆکە پەلەوەران بەوە دەناسرێن کە: [[دەنووک]]یان هەیە،ھەیە، لەشیان بە پەڕ داپۆشراوە، [[ددان]]یان نییە، هێلکەیھێلکەی توێکڵدار دەکەن، میتابوولیزمی بەرز، دڵی چوارکەلێنی، ئێسکبەندی سووک و پتەویان هەیەھەیە. پەلەوەرانی ئەم سەردەمە هەمووھەموو دوو باڵیان هەیە،ھەیە، بێجگە «موا» لە [[نیوزیلاند]] کە قەڵاچۆ بووە. ژمارەیەکی کەم لە جۆرەکانی پەلەوەران ناتوانن بفڕن (وەک [[پێنگوین]]). [[قەل]]ان و [[تووتی]]ان وریاترین جۆری پەلەوەرانن. بڕێ پەلەوەر ئامێر چێ دەکەن، بڕێکیان ژیانی کۆمەڵایەتییان هەیەھەیە و ئەزموونەکانی خۆیان دەخەنە بەردەست بەرەکانی داهاتووداھاتوو.
زۆرێک لە پەلەوەران، ساڵانە [[کۆچ]]ی دوور و درێژ دەکەن. زۆر جۆری تریش لە باتی کۆچی دوور، ئازوگۆزی کورت و ناڕێکوپێکیان هەیەھەیە. ئەم گیانەوەرانە کۆمەڵژین و پێکەوە لە ڕێگای نیشانە، دەنگ، چریکە، بەشداری لە کارە کۆمەڵایەتییەکان، شەڕ و بەربەرەکانێ و گەلەکۆمە بۆ پاراستنی خۆیان، پێکەوە لە پێوەندیدان. زۆربەی جۆرەکانی پەلەوەران تاک هاوسەرن؛ھاوسەرن؛ هەڵبەتھەڵبەت ئەم جۆرە ئاکارە تەنیا بۆ یەک وەرزی زاوزێیە، بڕێجاریش جووتی خۆیان تا چەندین ساڵ ناگۆڕن. لە چەند جۆریشدا چەن ژنی و بەدەگمەن چەن شوویی دەبینرێت. پەلەوەرەکان لە هێلانەداھێلانەدا هێلکەھێلکە دەکەن و لە سەری کڕ دەکەون تا هەڵیھەڵی بێنن. زۆربەی [[جووچک]]ەکان دوای لە هێلکەھێلکە دەرهاتندەرھاتن بۆ ماوەیەکی درێژ دەکەونە ژێر داڵدەی دایک و باوکیان.
ئەم گرووپە لە زنجیرەی [[گیانەوەران]] ، لقی [[مازەداران]] ، ژێرلقی [[بڕبڕەداران]] ، پۆلی پەلەوەران لێبوونەتەوە و دوای [[گوانداران]] ، گووراوترین جۆری گیانەوەرانن.
پەلەوەران دەورێکی گرنگیان لە [[ئابووری]]دا هەیە؛ھەیە؛ بۆ وێنە سەرچاوەیەکی گرنگی خۆراکن. مەلە دەنگخۆشەکان ماڵی دەکرێن، جیقنەی پەلەوەران وەک [[پەین]] بەکار دێت. ئەم گیانەوەرانە لەگەڵ [[فەرهەنگفەرھەنگ]] ، [[مەزهەبمەزھەب]] ، [[شیعر]] و [[مۆسیقا]]ی مرۆڤەکاندا تێکەڵ بوون.
هەڵسوکەوتیھەڵسوکەوتی خراپی مرۆڤەکان لە سەدەی ١٧ی زایینیی بەملاوە، بووە هۆیھۆی تیاچوونی ١٢٠ تا ١٣٠ جۆری پەلەوەر و سەدان جۆری تریش پێش لەوە قەڵاچۆ بوون. ئەمڕۆکە سەرەڕای دامەزرانی بنکەگەلی پاراستنی پەلەوەران، ١٢٠٠ جۆر لە مەترسی تیاچووندان.
== گوورانی پەلەوەران<ref>[http://ckb.wikipedia.org/wiki/%D8%AA%D9%88%D8%AE%D9%85%DB%95%DA%AF%DB%95%D8%B4%DB%95توخمەگەشە]</ref> ==
یەکەمین [[پۆلێنی زانستیی گیانداران]] لە لایەن [[فرانسیس ویلبی]] و [[جان ری]] لە ساڵی ١٦٧٦ لە کتێبی ''Ornithologiae'' دا پێشکەش کرا.<ref>{{Cite book|last=del Hoyo |first=Josep |coauthors=Andy Elliott and Jordi Sargatal |title=[[Handbook of Birds of the World]], Volume 1: Ostrich to Ducks |year=1992١٩٩٢ |publisher=[[Lynx Edicions]] |location=Barcelona |isbn=84٨٤-87334٨٧٣٣٤-10١٠-5٥}}</ref>. لە ساڵی ١٧٥٨ [[ کارلۆس لینایۆس]] ئەم کارەی پوخت کرد تا دووزەنەیەکی ڕێکوپێک داڕشت؛ ئەم دووزەنە ئێستاکەش برەوی هەیەھەیە.<ref>
{{la icon}} {{Cite book|last=Linnaeus |first=Carolus |authorlink=Carolus Linnaeus |title=[[سامانهسامانە طبیعت (کتاب)|Systema naturae per regna tria naturae, secundum classes, ordines, genera, species, cum characteribus, differentiis, synonymis, locis. Tomus I. Editio decima, reformata]] |publisher=Holmiae. (Laurentii Salvii) |year=۱۷۵۸١٧٥٨ |page=۸۲۴٨٢٤ |url=}}</ref>. پۆلێنەکەی لینا، پۆلی [[فیلوجینیک]]ی پەلەوەرانی لە کلادی دایناسۆرەکان دانا<ref name="Theropoda">{{Cite journal|last=Livezey |first=Bradley C. |month=January |year=۲۰۰۷٢٠٠٧ |title=Higher-order phylogeny of modern birds (Theropoda, Aves: Neornithes) based on comparative anatomy. II. Analysis and discussion |journal=[[Zoological Journal of the Linnean Society]] |volume=۱۴۹١٤٩ |issue=۱١ |pages=۱–۹۵١–٩٥ |doi=10.1111/j.1096-3642.2006.00293.x |pmid=۱۸۷۸۴۷۹۸١٨٧٨٤٧٩٨ |last1=Livezey |first1=BC |last2=Zusi |first2=RL |issn=۰۰۲۴٠٠٢٤-۴۰۸۲٤٠٨٢ |pmc=۲۵۱۷۳۰۸٢٥١٧٣٠٨}}</ref>
.
بۆ باشتر ناسینی پەلەوەران، پێویستە پۆلێنیان بکەین. کێشەی گەورە لەوەدایە کە پەلەوەران لە شێوە و پێکهاتەدا زۆر لە یەک دەچن، بە وتەیەکی تر گۆڕان و گوورانی نێو پەلەوەرەکان زۆر بەرچاو نییە. لە لایەکی ترەوە لێکۆڵینەوەکانی توێکاری ئەم گیانەوەرانە زۆر لە بەر دەستدا نییە<ref>لەم ساڵانەی دواییدا، هەنگاوی زۆر باش بۆ ناسینی هەڵسوکەوت و توێکاری پەلەوەران نراوەو بەم بۆنەوە گۆڕانکارییەکی فراوان لە شێوەی ناونانیان کراوە.</ref>. ▼
بۆ پۆلێنی زانستیی پەلەوەران، لە جیاوازی ڕواڵەتی کۆئەندامەکانی [[ئێسک]] و [[ماسوولکە]] کەڵک وەردەگرن. بڕێ لە پەلەوەرناسان هەوڵ ئەدەن بە پێی ڕێژەی [[پرۆتین]]ی نێو هێلکەی پەلەوەران یان ڕەوت و ڕەوشتی هاوبەشیان پۆلێنیان بکەن. ئێستاکە بێجگە لە ڕواڵەت و تایبەتمەندی ژینگەیی، دۆخی [[دی ئێن ئەی]]ی پەلەوەرەکانیش ڕچاو دەکرێت. ▼▲بۆ باشتر ناسینی پەلەوەران، پێویستە پۆلێنیان بکەین. کێشەی گەورە لەوەدایە کە پەلەوەران لە شێوە و پێکهاتەداپێکھاتەدا زۆر لە یەک دەچن، بە وتەیەکی تر گۆڕان و گوورانی نێو پەلەوەرەکان زۆر بەرچاو نییە. لە لایەکی ترەوە لێکۆڵینەوەکانی توێکاری ئەم گیانەوەرانە زۆر لە بەر دەستدا نییە .<ref>لەم ساڵانەی دواییدا، هەنگاویھەنگاوی زۆر باش بۆ ناسینی هەڵسوکەوتھەڵسوکەوت و توێکاری پەلەوەران نراوەو بەم بۆنەوە گۆڕانکارییەکی فراوان لە شێوەی ناونانیان کراوە.</ref> .
▲بۆ پۆلێنی زانستیی پەلەوەران، لە جیاوازی ڕواڵەتی کۆئەندامەکانی [[ئێسک]] و [[ماسوولکە]] کەڵک وەردەگرن. بڕێ لە پەلەوەرناسان هەوڵھەوڵ ئەدەن بە پێی ڕێژەی [[پرۆتین]]ی نێو هێلکەیھێلکەی پەلەوەران یان ڕەوت و ڕەوشتی هاوبەشیانھاوبەشیان پۆلێنیان بکەن. ئێستاکە بێجگە لە ڕواڵەت و تایبەتمەندی ژینگەیی، دۆخی [[دی ئێن ئەی]]ی پەلەوەرەکانیش ڕچاو دەکرێت.
پۆلێنی گیانداران بە پێ پەیماننامە نێونەتەوەییەکان، بە زمانی لاتینە، بۆ وێنە [[چۆلەکە|چۆلەکەی ئاسایی]] بەم شێوە پۆلێن دەکرێت<ref>[http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%86%D8%AF%D9%87]</ref>: ▼*Domain ([[دەڤەر]]): [[گیانداران]] ▼*Kingdom(زنجیرە): [[گیانەوەران]] ▼*Division(لق): [[مازەداران]] ▼*Class(پۆل): [[پەلەوەران]] ▼*Order ([[تۆرەمە]]): [[چۆلەکە|چۆلەکەسانان]] ▼*Family (تیرە): [[چۆلەکان]] ▼*Genus ([[خێزان]]): [[چۆلەکە]] ▼*Species ([[جۆرە]]): [[چۆلەکە|چۆلەکەی ئاسایی]] ▼
▲پۆلێنی گیانداران بە پێ پەیماننامە نێونەتەوەییەکان، بە زمانی لاتینە، بۆ وێنە [[چۆلەکە|چۆلەکەی ئاسایی]] بەم شێوە پۆلێن دەکرێت<ref>[ http://fa.wikipedia.org/wiki/ %D9%BE%D8%B1%D9%86%D8%AF%D9%87پرنده]</ref>:
▲* Domain ([[دەڤەر]]): [[گیانداران]]
▲* Kingdom(زنجیرە): [[گیانەوەران]]
▲* Division(لق): [[مازەداران]]
▲* Class(پۆل): [[پەلەوەران]]
▲* Order ([[تۆرەمە]]): [[چۆلەکە|چۆلەکەسانان]]
▲* Family (تیرە): [[چۆلەکان]]
▲* Genus ([[خێزان]]): [[چۆلەکە]]
▲* Species ([[جۆرە]]): [[چۆلەکە|چۆلەکەی ئاسایی]]
== سەرچاوە ==
{{پەراوێز}}
* [http://fa.wikipedia.org/wiki/%D9%BE%D8%B1%D9%86%D8%AF%D9%87پرنده]
* [http://en.wikipedia.org/wiki/Bird]
[[پۆل:گیانەوەران]]
[[پۆل:پەلەوەران]]
[[fa:پرندگان]]
| 