زانین: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

پێناسەی زانین لە گۆڕەپانی مەعریفەتناسیدا، بابەتی قسەملانێی ھەمیشەیی لە نێوان فەیلەسووفەکانە. پێناسە کلاسیکەکەی، شرۆڤەکراو بەڵام نە سەرەنجام پەسەندکراو لەلایەن ئەفلاتوونەوە، دەبێژێت بۆ ئەوەی کە زانین ھەبێت پێویستە لانیکەم سێ پێوەر بەجێبهێنرێن؛بەجێبھێنرێن؛ کە بۆ ئەوەی وەکوو زانین بژمێردرێت، [[دەربڕین]] پێویستە [[پاساوهێنانەوە|پاساوبۆھێنراو]]، [[دروستی|دروست]] و [[باوەڕ|باوەڕپێکراو]] بێت (بـڕوانە: [[باوەڕی دروستی پاساوبۆھێنراو]]). ھەندێکەس بانگەشەدەکەن کە وەکوو ئەوەی نموونەکانی [[کێشەی گەتیەر]] وانیشاندەدەن، ئەم مەرجانە تەواو نین. لەباتی، ژمارەیەک جێگرەوە بۆ پێناسەکەی ئەفلاتوون پێشنیارکراون: [[ڕۆبەرت نۆزیک]] باسی پێویستییەکی نوێ دەکات؛ ئەوەی کە "زانین بە دوای ڕاستیدا بێت" و [[سیمۆن بلاکبێرن]] دەڵێت نابێت ئەو مەرجانە لە ڕێگەی "چەوت و خەوشدار"ەوە دەستەبەر بن. [[ڕیچارد کیرکھام]] پێشنیاردەکات کە پێناسەی ئێمە لە زانین پێویستی بەوە هەیەھەیە کە "باوەڕەکە بۆ خاوەنباوەڕەکە بەڵگەنەویست بێت"

ئەگەرچی زۆر کەسان لەگەڵ ئەوەن کە جیهانگرترینجیھانگرترین و بەرچاوترین ئامراز بۆ گواستنەوەی زانین نووسینە (بە گەلەک شێوەی جۆربەجۆرەوە)، بەڵام هێشتاھێشتا قسەوباس لەسەر بەسوودبوونی وشەی نووسراوە هەیەھەیە و هەندێکھەندێک لە لێکۆڵەران بەگومانن لە کارتێکردنی لەسەر کۆمەڵگاکاندا.

پێڕەوی زانستی پێکهاتووەپێکھاتووە لەم قۆناغانە: کۆکردنەوەی [[دراوە|دراوەکان]] لەڕێگەی [[تاقیکردنەوە]] یان ڕوانینەوە، بەڕێساکردن و هەڵسەنگاندنیھەڵسەنگاندنی [[گریمانە|گریمانەکان]].

ژ بیر نەکەن مەعریفەتناسی واتە کۆڵینەوە لە زانین و چۆنیەتیی بەدەستهێنانیبەدەستھێنانی زانین. زانست واتە "پێڤاژۆی هەرھەر ڕۆژ بەکارهێنراوبەکارھێنراو بۆ ژیرانە جێبەجێکردنی بیرەکان لەڕێگەی ئەنجامگری لە شتگەلی ڕاستەقین کە تاقیکردنەوە بە وردی داڕێژراوەکان ئاشکرایکردوون". [[فرانسیس بەیکن]] کەسی هەرەھەرە بەرچاو لە گەشەی مێژووییی پێڕەوی زانستیدایە. کارەکانی ئەو بوون کە بڕەویاندا بە شێوازی هەڵهێنجانیھەڵھێنجانی لە لێکۆڵینەوەی زانستیدا. ئەم ئامۆژگارییە بەناوبانگە هیھی ئەوە کە "[[زانین دەسەڵاتە]]".

لە [[ئیسلام]]دا، زانین گرنگایەتییەکی زۆری پێدراوە. زانا (بە عەرەبی: ''عالم'') لە ناوەکانی خواوەندە. [[قورعان]] دەڵێت زانین لە خواوەندەوە دێت<ref>سوورەی بەقەرە، ئایەی ٢٣٩</ref> و ژمارەیەکی زۆریش [[حەدیس]] هەنھەن کە موسڵمانان بۆ پەیداکردنی زانین هاندەدەنھاندەدەن. وتراوە کە [[موحەممەد]] وتوویە "لە بێشکەوە هەتاھەتا گۆڕ بۆ زانین بگەڕن" و "بەڕاستی کە پیاوانی زانین میراتبەرانی پێغەمبەرانن".

پەرتووکە پیرۆزەکانی هیندۆسەکانھیندۆسەکان دوو جۆر زانین پێشکەشدەکەن: "پارۆکشا گنیانا" و "ئاپۆرۆکشا گنیانا". پارۆکشا گنیانا (یان پارۆکشا-ژنانا) زانینی دەستەدووە: ئەو زانینەی لە پەرتووکەکان و دەنگۆکانەوە و شتی لەم چەشنەوە بەدەستدێت. ئاپۆرۆکشا گنیانا (یان ئاپۆرۆکشا -ژنانا) ئەو زانینەیە کە لە ئەزموونی ڕاستەوخۆوە بەدەستدێت<ref> سوامی کریشناناندا، [http://www.swami-krishnananda.org/panch/panch_07.html بەشی حەوتەم]. ''فەلسەفەی پانچاداسی''.</ref>.