ڕووسیا: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
ب ربات: lv:Krievija یک مقالهٔ خوب است
ب بۆت: no:Russland وتارێکی بەرزە؛ دەستکاریی جوانکاری
ھێڵی ٤٧:
}}
'''ڕووسیا''' (بە [[ڕووسی]]: Россия ، Rossiya) گەورەترین وڵاتی جیھانە کە لە ٨٣ ھەرێمی [[فیدرالیزم|فیدراڵ]] پێکھاتووە. پایتەختی ووڵات [[مۆسکۆ]] یە
یەکێکە لە زلهێزترینزلھێزترین ووڵاتی سەر زەوی
 
== جووگرافیا ==
ڕووسیا له‌لە باكوریباکوری ئاسیا و له‌لە رۆژهه‌ڵاتیرۆژھەڵاتی ئه‌وروپادایه‌ئەوروپادایە وله‌ولە گه‌ڵگەڵ زه‌ریایزەریای هێمنیھێمنی باكورباکور و زه‌ریایزەریای به‌سته‌ڵه‌كیبەستەڵەکی باكورباکور و ده‌ریایدەریای ره‌شرەش و ده‌ریایدەریای خه‌زه‌رخەزەر و ده‌ریایدەریای باڵتیكباڵتیک سنوری هاوبه‌شیھاوبەشی هه‌یه‌ھەیە. ڕووسیا له‌لە گه‌ڵگەڵ ١٤ وڵاتی ئاسیایی و ئه‌وروپاییئەوروپایی سنوری هاوبه‌شیھاوبەشی وشكانی‌وشکانی‌ هه‌یه‌ھەیە و له‌ گه‌ڵلە گەڵ وڵاتانی كه‌ناریکەناری ده‌ریاكانیدەریاکانی ژاپۆن و برینگ و خه‌زه‌رخەزەر و ده‌ریایدەریای ره‌شرەش و باڵتیك په‌یوه‌ندیباڵتیک پەیوەندی ده‌ریاییدەریایی هه‌یه‌ھەیە.
ڕووسیا له‌لە باكوریباکوری ئاسیا و له‌لە رۆژهه‌ڵاتیرۆژھەڵاتی ئه‌وروپادایه‌ئەوروپادایە وله‌ولە گه‌ڵگەڵ زه‌ریایزەریای هێمنیھێمنی باكورباکور و زه‌ریایزەریای به‌سته‌ڵه‌كیبەستەڵەکی باكورباکور و ده‌ریایدەریای ره‌شرەش و ده‌ریایدەریای خه‌زه‌رخەزەر و ده‌ریایدەریای باڵتیكباڵتیک سنوری هاوبه‌شیھاوبەشی هه‌یه‌ھەیە. ڕووسیا له‌لە گه‌ڵگەڵ 14 وڵاتی ئاسیایی و ئه‌وروپاییئەوروپایی سنوری هاوبه‌شیھاوبەشی وشكانی‌وشکانی‌ هه‌یه‌ھەیە و له‌ گه‌ڵلە گەڵ وڵاتانی كه‌ناریکەناری ده‌ریاكانیدەریاکانی ژاپۆن و برینگ و خه‌زه‌رخەزەر و ده‌ریایدەریای ره‌شرەش و باڵتیك په‌یوه‌ندیباڵتیک پەیوەندی ده‌ریاییدەریایی هه‌یه‌ھەیە.
 
== مێژووی دەسەڵاتی ڕووس ==
ڕووسیا ٢١كۆماری٢١کۆماری ئۆتۆنۆمی هه‌یه‌ھەیە كه‌کە هه‌ندێكیانھەندێکیان وه‌كوەک چیچان وداغستان به‌هۆیبەھۆی ئه‌وه‌یئەوەی هه‌وڵیھەوڵی جیابونه‌وه‌یانجیابونەوەیان ئه‌دا،ئەدا، له‌ملەم ساڵانه‌یساڵانەی دواییدا به‌بە ده‌یاندەیان جار كه‌وتونه‌ته‌کەوتونەتە به‌ربەر په‌لاماریپەلاماری سوپای ڕووسیا.
ڕووسیا تا به‌ربەر له‌سه‌ده‌یلەسەدەی ١٨ نه‌نە ده‌سه‌ڵاتێكیدەسەڵاتێکی ئه‌وه‌نده‌ئەوەندە به‌بە هێزبوھێزبو نه‌نە روبه‌ره‌كه‌شیروبەرەکەشی تا ئه‌وئەو راده‌یه‌رادەیە فراوان بو، به‌ڵامبەڵام له‌لە سه‌ره‌تاكانیسەرەتاکانی سه‌ده‌یسەدەی 18 قه‌یسه‌ری‌قەیسەری‌ ڕووسیا "پێتری مه‌زنمەزن" هه‌وڵێكیھەوڵێکی زۆریدا بۆ به‌ره‌وبەرەو پێشبردن و پێشخستنی ڕووسیا و فراوانكردنیفراوانکردنی خاكه‌كه‌یخاکەکەی.
له‌ساڵیلەساڵی ١٩١٧شۆرشی كۆمۆنیستیکۆمۆنیستی یا بەلشەفی به‌رابه‌ری‌ بەرابەری‌ [[ڤلادیمیر لێنین]] له‌لە ڕووسیا سه‌ركه‌وتسەرکەوت و كۆتاییکۆتایی به‌بە ده‌سه‌ڵاتیدەسەڵاتی قه‌یسه‌ره‌كانقەیسەرەکان هێناھێنا و یه‌كیه‌تییەکیەتی سۆڤیه‌تسۆڤیەت له‌لە ڕووسیا دامه‌زرادامەزرا.
 
[[ڤلادیمیر لێنین]] مرۆڤێكمرۆڤێک بو كه‌کە به‌عه‌قڵی‌بەعەقڵی‌ خۆی‌ وبه‌وبە فیكری‌فیکری‌ [[کارڵ مارکس]] و [[فرێدریش ئەنگەڵس]] ، مێشكی‌مێشکی‌ لایه‌كلایەک له‌لە دنیای‌ داگیر كردوکردو نیشتمانی‌ روسه‌كانی‌روسەکانی‌ ئه‌وه‌نده‌یترئەوەندەیتر ناودار كردکرد. لنین یه‌كێكیەکێک بو له‌ولەو مێژووسازانه‌ی‌مێژووسازانەی‌ كه‌کە توانییان له‌دوای‌لەدوای‌ ده‌سه‌ڵاتی‌دەسەڵاتی‌ قه‌یسه‌ره‌كانقەیسەرەکان ڕووسیا وه‌كووەکو وڵاتێكی‌وڵاتێکی‌ به‌هێزبەھێز بێننه‌بێننە ناومه‌یدانی‌ناومەیدانی‌ سیاسه‌تی‌سیاسەتی‌ نێوده‌وڵه‌تی‌،نێودەوڵەتی‌، به‌ڵامبەڵام پاش تێپه‌ڕبونیتێپەڕبونی ٧٤ ساڵ له‌لە ده‌سه‌ڵاتیدەسەڵاتی سۆسیالستی كه‌کە پڕ بو له‌ململانێلەململانێ له‌گه‌ڵلەگەڵ رۆژئاوا كه‌کە به‌شه‌ریبەشەری سارد ناسراوه‌ناسراوە.ئه‌مئەم یه‌كێتیه‌یەکێتیە له‌لە ساڵی١٩٩١ دا هه‌ڵوه‌شایه‌وه‌وھەڵوەشایەوەو ئه‌وه‌یئەوەی لێی به‌جێبەجێ ما فیدراسیۆنی ڕووسیایه‌ڕووسیایە.
== ئابووری ڕووسیا ==
[[ئابووری ڕووسیا]] پیشه‌شازیه‌پیشەشازیە و وزه‌یوزەی ئه‌مئەم ئابووریه‌شئابووریەش له‌لە [[گاز]]ی ناوخۆوه‌ناوخۆوە دابین ده‌كرێدەکرێ. ڕووسیا گه‌وره‌ترینگەورەترین پاشكه‌وتیپاشکەوتی [[غازی سروشتی]] جیهانیجیھانی هه‌یه‌ھەیە. ڕووسیا وه‌كوەک حه‌وته‌مینحەوتەمین ئابووری گه‌وره‌یگەورەی دونیا داده‌نرێدادەنرێ. ئابووری ئه‌مئەم وڵاته‌وڵاتە له‌لە سه‌رسەر بنه‌مایبنەمای سه‌رمایه‌داریسەرمایەداری و كه‌رتیکەرتی تایبه‌تتایبەت دامه‌زراوه‌دامەزراوە كه‌کە ئه‌مه‌شئەمەش به‌بە پێچه‌وانه‌یپێچەوانەی ئابووری داخراوی سه‌رده‌میسەردەمی سۆڤیه‌ته‌سۆڤیەتە..
 
 
== یەلتسین و ڕووخانی سۆڤیەت ==
بناغه‌دانه‌ریبناغەدانەری ڕووسیای نوێ بۆریس یه‌ڵتسین،یەڵتسین، یه‌كه‌میەکەم سه‌رۆكسەرۆک كۆماریکۆماری ڕووسیا بو كه‌کە به‌بە شێوازێكیشێوازێکی دیمۆكراتیكدیمۆکراتیک هه‌ڵبژێردراھەڵبژێردرا. یه‌ڵتسینیەڵتسین له‌لە ساڵی١٩٣١ له‌لە ناوچه‌یناوچەی ئۆراڵ له‌لە بنه‌ماڵه‌یه‌كیبنەماڵەیەکی جوتیار له‌لە دایكدایک بو.پله‌پلە یه‌كیەک له‌دوایلەدوای یه‌كه‌كانییەکەکانی له‌لە حیزبی كۆمۆنیستکۆمۆنیست بڕی .
له‌لە ساڵی ١٩٨٥ له‌لە لایه‌نلایەن میخائیل گۆرباچۆف –دوایین رێبه‌ریرێبەری سۆڤیه‌تسۆڤیەت- به‌بە مه‌به‌ستیمەبەستی به‌ڕێوه‌بردنیبەڕێوەبردنی مۆسكۆمۆسکۆ و روبه‌روروبەرو بونه‌وه‌یبونەوەی گه‌نده‌ڵیگەندەڵی ناو سیستمی حیزب بانگ كراکرا بۆ پایته‌ختپایتەخت.
چاكسازیه‌كانیچاکسازیەکانی یه‌ڵتسینیەڵتسین رق و نه‌فره‌تی‌نەفرەتی‌ كۆمۆنیسته‌کۆمۆنیستە موحافزكاره‌كانی‌موحافزکارەکانی‌ له‌لە ئه‌وئەو ورورژاند. كارکار گه‌یشته‌گەیشتە ئه‌وه‌ی‌ئەوەی‌ كه‌کە ته‌نانه‌تتەنانەت له‌لە ئه‌نجامدائەنجامدا بكه‌وێته‌بکەوێتە به‌ربەر هێرشیھێرشی میخائیل گۆرباچۆف
. له‌لە ساڵی ١٩٨٨ ئه‌ندامه‌تی‌ئەندامەتی‌ خۆی له‌لە مه‌كته‌بیمەکتەبی سیاسی حیزبی كۆمۆنیستکۆمۆنیست هه‌ڵپه‌ساردھەڵپەسارد و دوو ساڵ دواتریش به‌بە ته‌واوه‌تیتەواوەتی له‌لە حزبی كۆمۆنیستکۆمۆنیست هاته‌ھاتە ده‌ره‌وه‌دەرەوە.
یه‌ڵتسینیەڵتسین ئیدی‌ شتێكی‌شتێکی‌ هه‌بوھەبو كه‌کە حزبكه‌ی‌حزبکەی‌ جارانی‌ نه‌یبو،ئه‌وه‌شنەیبو،ئەوەش پشتگیری جه‌ماوه‌ری‌جەماوەری‌ بو. ئه‌وئەو له‌لە گه‌ڵگەڵ هاوڵاتیانی‌ھاوڵاتیانی‌ ئاساییدا هه‌ڵپه‌ڕكیی‌ھەڵپەڕکیی‌ ده‌كرددەکرد و قه‌سه‌ی‌قەسەی‌ خۆشی‌ له‌گه‌ڵدالەگەڵدا
ده‌كردندەکردن. هه‌ربه‌وه‌شھەربەوەش له‌لە ساڵی ١٩٩١ بوه‌بوە یه‌كه‌میەکەم سه‌رۆكسەرۆک كۆماریکۆماری هه‌ڵبژێردراویھەڵبژێردراوی ڕووسیا.
لە روانگەی رۆژئاواییەکانەوە بە ھۆی داکۆکی کردنی لە دامەزراندنی سیستمێکی‌ دیموکراتیک یەڵتسین کەسایەتیێکی دیموکرات بو.
له‌ روانگه‌ی رۆژئاواییه‌كانه‌وه‌ به‌ هۆی داكۆكی كردنی له‌ دامه‌زراندنی سیستمێكی‌ دیموكراتیك یه‌ڵتسین كه‌سایه‌تیێكی دیموكرات بو.
هه‌رله‌وھەرلەو ساڵه‌داساڵەدا موحافزكاره‌موحافزکارە توندڕه‌وه‌كانتوندڕەوەکان هه‌وڵیھەوڵی كوده‌تایانکودەتایان دا به‌ڵامبەڵام یه‌ڵتسینیەڵتسین گۆرباچۆفی كرده‌وه‌کردەوە به‌بە سه‌رۆكیسەرۆکی حزب و به‌مجۆره‌بەمجۆرە ویستی له‌لە لایه‌كلایەک كوده‌تاكه‌کودەتاکە بێ‌ كاریگه‌رکاریگەر بكاتبکات
و له‌لە لایه‌كیلایەکی تریش ویستی رۆڵ وپێگه‌یوپێگەی گۆرباچۆف لاواز بكاتبکات.
دوابەدوای ئەوەش حزبی کۆمۆنیستی‌ وەک حزبێکی نایاسایی لە قەڵەمدا کە ھێشتا کۆڵەکەی دەسەڵات بو. لە کۆتایی ئەو ساڵەشدا یەکێتی‌ سۆڤیەت ھەڵوەشایەوە.
دوابه‌دوای ئه‌وه‌ش حزبی كۆمۆنیستی‌ وه‌ك حزبێكی نایاسایی له‌ قه‌ڵه‌مدا كه‌ هێشتا كۆڵه‌كه‌ی ده‌سه‌ڵات بو. له‌ كۆتایی ئه‌و ساڵه‌شدا یه‌كێتی‌ سۆڤیه‌ت هه‌ڵوه‌شایه‌وه‌.
له‌لە ساڵی ١٩٩٣ فه‌رمانیفەرمانی به‌بە سوپا دا تا هێرشھێرش بكه‌نه‌بکەنە سه‌رسەر پارلەمان پارله‌مانچونکە لەلایەن چونكه‌ له‌لایه‌ن كۆمۆنیسته‌كانه‌وه‌کۆمۆنیستەکانەوە داگیر كرابوکرابو .
یه‌ڵتسینیەڵتسین له‌لە ساڵی ١٩٩٦بۆ جاری دوه‌مدوەم بۆ پۆستی سه‌رۆكسەرۆک كۆماریکۆماری هه‌ڵبژێردرایه‌وه‌وھەڵبژێردرایەوەو تا ساڵی ١٩٩٩ز له‌لە پۆسته‌كه‌یداپۆستەکەیدا مایه‌وه‌مایەوە.
له‌ولەو ساڵه‌داساڵەدا به‌بە هۆیھۆی نه‌خۆشیه‌وه‌نەخۆشیەوە ده‌ستیدەستی له‌لە كارکار كێشایه‌وه‌کێشایەوە و ڤلادیمیر پۆتن سه‌رۆكیسەرۆکی ئه‌وئەو اته‌یاتەی ده‌زگایدەزگای هه‌واڵگریھەواڵگری (كا کا گ ب) جێگای گرته‌وه‌گرتەوە.
یه‌َتسینیەَتسین له‌لە ساڵی ٢٠٠٧ له‌لە ته‌مه‌نیتەمەنی ٧٦ ساڵی دا ماڵئاوایی له‌لە ژیان كردوکردو مرد ڤلادیمیر پۆتن سه‌رۆكی‌سەرۆکی‌ پێشوی‌ ڕووسیا و ده‌سه‌ڵاتداری‌دەسەڵاتداری‌ راسته‌قینه‌ی‌راستەقینەی‌ ئێستای‌
ئه‌وئەو وڵاته‌،پاڵه‌وانی‌وڵاتە،پاڵەوانی‌ سه‌ره‌كیسەرەکی داستانی‌ هه‌ستاوه‌ی‌ھەستاوەی‌ ڕووسیایه‌ڕووسیایە له‌لە دوای‌ ئه‌وئەو روخانه‌روخانە گه‌وره‌یه‌ی‌گەورەیەی‌ كه‌کە له‌ساڵی‌لەساڵی‌ ١٩٩١دا توشی‌ بو.
 
== دەسەڵاتی ئێستا ڕووسیا ==
سه‌رۆكسەرۆک كۆماریکۆماری ئێستای ڕووسیا "دیمیتری مێدڤیدێف"ه‌ە. به‌ڵامبەڵام سه‌رۆكسەرۆک وه‌زیرانوەزیران [[ڤلادمیر پوتین]]، ده‌سه‌ڵاتداریدەسەڵاتداری راسته‌قینه‌یراستەقینەی ڕووسیایه‌ڕووسیایە.
سیاسه‌تیسیاسەتی ئێستای ڕووسیا بریتیه‌بریتیە له‌لە هاوكاریھاوکاری و خۆ نزیككردنه‌وه‌نزیککردنەوە له‌لە رۆژئاواو ره‌واندنه‌وه‌یرەواندنەوەی ناكۆكیه‌كانیناکۆکیەکانی نێوانیان. به‌ڵامبەڵام په‌لهاوێشتنیپەلھاوێشتنی ناتۆ به‌ره‌وبەرەو رۆژهه‌ڵاترۆژھەڵات و
به‌بە ره‌سمیرەسمی ناسینی كۆسۆڤۆکۆسۆڤۆ له‌لە لایه‌نلایەن رۆژئاواوه‌رۆژئاواوە كاریگه‌ریکاریگەری نیگه‌تیڤی‌نیگەتیڤی‌ هه‌بوه‌ھەبوە له‌لە سه‌رسەر په‌یوه‌ندیه‌كانیپەیوەندیەکانی نێوانیان. له‌ملەم دوایانه‌شدادوایانەشدا شه‌ڕیشەڕی ڕووسیا و جۆرجیا ئه‌وه‌نده‌یئەوەندەی
دیکە ئەم پەیوەندیانەی ئاڵۆز کردوە.
دیكه‌ ئه‌م په‌یوه‌ندیانه‌ی ئاڵۆز كردوه‌.
[[پەڕگە:Vladimir Putin 11 March 2008-1.jpg|thumb|ڤلادمیر پۆتین و دمیتری مێدڤێدێڤ ]]
== ڤلادمیر پوتین ==
پوتین کە ئێستا سەرۆک وەزیرانی ڕووسیایە بەیەکێ کە لە کەسیایەتیە دیارەکانی ناوی سیاسەتی ئێستادا هەژمارھەژمار دەکرێت
وە پۆتین وه‌رزشكاره‌وەرزشکارە و پشتوێنی‌ ره‌شی‌رەشی‌ هه‌یه‌ھەیە له‌لە یاری‌ جۆدۆ. ئه‌وئەو ناترسێت له‌وه‌ی‌لەوەی‌ كه‌کە بچێته‌بچێتە ناو كافتریایه‌كی‌کافتریایەکی‌ شه‌وانه‌وشەوانەو له‌گه‌ڵلەگەڵ هاوڵاتیانی‌ھاوڵاتیانی‌ ئاسایی‌ مۆسكۆدامۆسکۆدا ته‌ماشای‌تەماشای‌ یاری‌ تۆپی‌ پێ بكاتبکات.
بە نیوەروتی‌ وێنە دەگرێ‌ و باکی‌ نیە لەوەی‌ کە لە راگەیاندنەکاندا بڵاو بێتەوە.پۆتن متمانەی‌ بە خۆی ھەیە و یەکێک لەو سەرۆکانەی‌ جیھانە کە جاربەجارجلوبەرگی‌ رەسمی‌ لەبەرناکات، لە پەیوەندییە دیپلۆماتییەکانیدا بۆینباخ نابەستی‌ و جاری‌ واش ھەیە کە جاکەتەکەی‌ دەدات بەسەر شانیدا. ئەمەش ئەو پیاوەیە کە بوەتە پاڵەوانی‌ سەردەمی‌ بوژانەوەی‌ ڕووسیا.
به‌ نیوه‌روتی‌ وێنه‌ ده‌گرێ‌ و باكی‌ نیه‌ له‌وه‌ی‌ كه‌ له‌ راگه‌یاندنه‌كاندا بڵاو بێته‌وه‌.پۆتن متمانه‌ی‌ به‌ خۆی هه‌یه‌ و یه‌كێك له‌و سه‌رۆكانه‌ی‌ جیهانه‌ كه‌ جاربه‌جارجلوبه‌رگی‌ ره‌سمی‌ له‌به‌رناكات، له‌ په‌یوه‌ندییه‌ دیپلۆماتییه‌كانیدا بۆینباخ نابه‌ستی‌ و جاری‌ واش هه‌یه‌ كه‌ جاكه‌ته‌كه‌ی‌ ده‌دات به‌سه‌ر شانیدا. ئه‌مه‌ش ئه‌و پیاوه‌یه‌ كه‌ بوه‌ته‌ پاڵه‌وانی‌ سه‌رده‌می‌ بوژانه‌وه‌ی‌ ڕووسیا.
پۆتین لەبارەی شۆڕشی سووریاوە ووتی دەبێ تەنیا گەلی سووریا بڕیاردەر بێ نابێ هیچھیچ هێزھێز و لایەنێ دژیان بوەستێت هەرھەر بۆیەش ڕووسیا لە ئەنجوومەنی ئاسایشی نەتەوە یەکگرووەکاندا ڤیتۆیی خۆی بەکارهێنابەکارھێنا دژی هێرشکردنەھێرشکردنە سەر سووریا .
[[پەڕگە:RussianBear.JPG|thumb|هاندەرانی هەڵبژاردەی تۆپی پێی ڕووسیا لەیاریەکی تۆپی پێ ]]
 
== وەرزش لە ڕووسیا ==
ڕووسیا لەڕووی وەرزشەوە تاڕادەیەکی باش پێشکەوتووە لەیاریەکانی شەتڕەنج و بالە و تۆپی پێ ، لە یاری تۆپی پێدا کۆمەڵەی یانەی بەهێزیانبەھێزیان هەیەھەیە کە بەشداری لەخوولەکانی ئەوڕووپا دەکەنە وەک زینت ساتسبۆرگ و ئانژی و سیسکا مۆسکۆ
 
== هوونەرھوونەر لە ڕووسیا ==
هوونەرھوونەر لە ڕووسیا گرنگیەکی ئەوتۆی پێوە نادرێت تەنیا ئەوەی لایان گرنگ بێت لەم بوارە شانۆگەری و مۆسیقا و گۆرانی لەشانۆگەری کۆمێدیا
زۆرترین داواکاری ڕووسیەکانی ئەوکاتی لەسەر بوو بەڵام لەبەر ئەوەی دەسەڵاتی ڕووسیا
هەردەمھەردەم لە گۆڕانکاری بوو بۆیە گرنگی هوونەرھوونەر کەمترە لەوڵاتانی تر بەڵام لەدوای بلۆکی سۆشیالستی و نەمانی یەکێتی سۆڤیەتی هاتنیھاتنی دیموکراسیەت بۆ
ڕووسیا تا ڕادەیەکی باش لە ئێستا دا گرنگی بە بواری هوونەرھوونەر دەدرێت بەتایبەتی ڕەوتی سینەما و گۆرانی
 
 
== بەستەری دەرەکی ==
* [http://radionawa.com/Detail.aspx?id=78&LinkID=74 داستانی‌ بوژانه‌وه‌یه‌كبوژانەوەیەک له‌لە دوای‌ روخان: سیمای‌ سیاسی‌ ڕووسیای‌ فیدراڵ]- [[ڕادیۆ نەوا]]
 
{{کۆڵکە}}
{{دەوڵەتانی ئەورووپا}}
{{وڵاتەکانی ئاسیا}}
 
 
 
[[پۆل:ئەورووپای ڕۆژھەڵات]]
[[پۆل:ویلایەتەکان و مەڵبەندەکان، دامەزرانی ٨٦٢]]
[[پۆل:ڕووسیا| ]]
 
{{Link FA|af}}
{{Link FA|ar}}
{{Link FA|hr}}
{{Link FA|no}}
{{Link FA|tt}}
{{Link GA|lv}}