ئیندۆنیزیا: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

'''ئێندۆنیزیا''' (بە فەرمىفەرمی''' کۆمارىکۆماری ئێندۆنیزیا''')، وڵاتێکە ئەکەوێتە باشورىباشوری ڕۆژهەڵاتىڕۆژھەڵاتی [[ئاسیا]]، ئێندۆنیزیا ١٧،٥٠٨ دوورگە لە خۆ ئەگرێت، و ژمارەىژمارەی دانیشتوانىدانیشتوانی ئەگاتە نزیکەىنزیکەی ٢٣٨ ملیۆن کەس، چوارەم وڵاتىوڵاتی جیهانەجیھانە لە ڕووىڕووی ژمارەىژمارەی دانیشتوانەوە، گەورەترین وڵاتىوڵاتی [[ئیسلام|ئیسلامییە]] لە جیهانداجیھاندا کە زۆرترین ژمارەىژمارەی [[موسڵمانان]] لە خۆ ئەگرێت، پایتەختەکەىپایتەختەکەی [[جاکارتا]]یە، و سنورىسنوری وشکانیەکەىوشکانیەکەی لەگەڵ [[پاپوا گینێی نوێ]] و [[تەیموورىتەیمووری ڕۆژهەڵاتڕۆژھەڵات]] و [[مالیزیا]]دا هاوسنوورە،ھاوسنوورە، و وڵاتەکانىوڵاتەکانی ترىتری دەوروپشتىدەوروپشتی [[سینگاپور]] و [[فلیپین]] و [[ئوسترالیا]] و زەویە هیندیەکانەھیندیەکانە.

== ناونانىناونانی ==

ناوىناوی ئێندۆنیزیا لەدوو وشەوە هاتووە،ھاتووە، وشەىوشەی (ئیندۆ)ىی لاتینىلاتینی کە بەماناىبەمانای هیندھیند یەت و وشەىوشەی یۆنانىیۆنانی (نیسۆس] کە بە ماناىمانای دوورگە یەت، واتە دوورگەىدوورگەی هیند،ھیند، ئەم ناونانە ئەگەڕێتەوە بۆ سەدەىسەدەی ١٨، پێش پێکهێنانىپێکھێنانی کۆمارىکۆماری ئێندۆنیزیا، لە ساڵىساڵی [[١٨٥٠]] زاناىزانای ئینگلیزىئینگلیزی جۆرج ئیرل پێشنیارىپێشنیاری زاراوەىزاراوەی ئیندۆنیزیەکان و زارەوەىزارەوەی مالایۆنیزیەکانىمالایۆنیزیەکانی کرد بۆ دانیشتوانىدانیشتوانی [[ئەرخەبیل]]ىی هیندىھیندی یان [[مەلایۆ]]، و هەروەهاھەروەھا یەکێک لە خوێندکارەکانىخوێندکارەکانی ئیرل، ئەم زاراوەىزاراوەی بەکار هێناھێنا بۆ ئەرخەبیلىئەرخەبیلی هیندى،ھیندی، ناوىناوی ئێندۆنیزیا زۆر بڵاو بوو لە سەرەتاىسەرەتای سەدەىسەدەی بیست، و کۆمەڵە نیشتیمانییە ئیندۆنیزییەکان ئەم زاراوەیان وەک دەربڕینێکی سیاسی بەکارهێنا،بەکارھێنا، و یەکەم زانای ئیندۆنیزی کە ئەم زاراوەیەی بەکارهێنابەکارھێنا هجرھجر دیونتارا بوو کاتێک نووسیگەی ڕۆژنامەوانی ئیندۆنیزی دامەزراند ساڵی [[١٩١٣]].

لە زۆربەی مێژووەکەیدا، ئەو ناوچەیەی ئێستا بە ئیندۆنیزیا ناسراوە لە چەند ویلایەتێک پێکهاتووەپێکھاتووە هەندێکیانھەندێکیان گەورە و هەندێکیانھەندێکیان بچوک، و لە ڕابردوودا ناوچەکە ناسرابوو بە دوورگەکانی هیندیھیندی ڕۆژهەڵاتی،ڕۆژھەڵاتی، و ئەو بەشەی کە ئێستا بە ئیندۆنیزیا ناسراوە ناودەبرا بە دوورگەی هیندیھیندی هۆڵەندی،ھۆڵەندی، و ناوی ئیندۆنیزیا بۆ یەکەم جار لە ساڵی ١٨٥٠ز بەکارهات،بەکارھات، و نەتەوەی ئیندۆنیزی نوێ پێک نەهاتنەھات تا چلەکانی سەدەس بیست، دوای ئەوە دانیشتوانەکانی خۆیان ناونا ئیندۆنیزییەکان.

زاناکان زۆر لە بارەی نەژادی ئیندۆنیزییەکان نازانن، لە دوورگەی جاوە، ئێسک دۆزرانەوە کە ئەگەڕێنەوە بۆ جۆرێکی دێرینی مرۆڤ لە پێش مێژوودائەمەش لە ساڵی ١٨٩١دا بوو، پاشان پەیکەری مرۆڤ دۆزرایەوە کە مێژووەکەی ئەگەڕایەوە بۆ پێش نیو ملیۆن ساڵ و ئەم پەیکەرەش بە مرۆڤی جاوە ناسراوە، و زاناکان هیچھیچ بەلگەیەکیان نەدۆزیووەتەوە کە مرۆڤی جاوە ئەسڵی ئیندۆنیزییەکان بن.

مەلایۆییەکان کە زۆربەی باپیرەکانی ئیندۆنیزییەکان پێک دەهێنندەھێنن لە باشووری ڕۆژهەڵاتیڕۆژھەڵاتی ئاسیاوە هاتوون،ھاتوون، لە کۆمەڵێک کۆچکردندا لە ساڵەکانی ٢٥٠٠ تا ٢٠٠ی پێش زایینی، ئەو مەلایۆییانە لە گوندێکدا ژیان و فێری پیشەسازییەکانی بڕۆنز و ئاسن و چنیین و دروستکردنی کەشتی بوون.

مێژوونووسەکان چەند ئاماژەیەکیان دۆزیوەتەوە کە دەسەڵاتی هیندیھیندی ئەگەڕێنێتەوە بۆ سەدەی پێنجی زایینی لە ئیندۆنیزیا، هەرچەندھەرچەند پێش ئەوە دەسەڵاتیان پەرەی سەند پێش سەدان ساڵ، موستەعمەریان دانەمەزراند تیایدا بەڵکو هەندێکھەندێک لە دیاردە شارستانییە هیندییەکانھیندییەکان چوونە ئیندۆنیزیاوە لە ڕێگەی بازرگانییەوە.

ئەو مامەلیکانەی لە جاوە و سومتەڕە (دووانن لە دوورگەکانی ئیندۆنیزیا) دروستبوون لە ژێر دەسەڵاتی هیندییداھیندییدا ڕکەبەرییان ئەکرد نزیکەی ١٠٠٠ ساڵ، لە سەدەی هەشتیھەشتی زایینی شانشینی هیندۆنووسیھیندۆنووسی لە ناوەندی جاوە پێک هاتھات ناودەبرا بە ماتارام و سانجایا حوکمی ئەکرد و لە هەمانھەمان کاتدا خێزانێکی بوزی بە شیلندرا ناسرابوون حوکمی شاخەکانیان ئەکرد و لە ساڵی ٨٥٠ ئەم دوو دەسەلاتە یەکیان گرت لە ڕێگەی هاوسەرگیرییەوەھاوسەرگیرییەوە.

بازرگانی پیشکەوت لە دوورگەکان [[مالایۆ]] بە هۆیھۆی هیندھیند و عەرەب و فارس و چینییەکان کە شتو مەکەکانیان ئەفرؤشت لە کەنارەکانی [[ئاسیا]]دا و ئەم بازرگانییە لە [[چین|چینەوە]] درێژدەبووبەوە بۆ [[نیمچەدوورگەی عەرەبی]].

[[ئیسلام]] گەیشتە ئیندۆنیزیا لە ڕێگەی بازرگانە موسڵمانەکانی هیندھیند و دوورگەی عەرەبییەوە، و وردە وردە ئیسلام لە ناویاندا بڵاوبویەوە، لە کۆتاییەکانی سەدەی سیانزەی زایینی حاکمە ناوخۆییەکانی ئیندۆنیز [[موسڵمان]] بوون. پاشان بە هێواشیھێواشی ئیسلام بڵاوبوویەوە لە هەمووھەموو دوورگەکانی ئیندۆنیزیادا، و هەتاھەتا ئێستا بڵاوبوونەوەی بەردەوامە و ڕێژەی موسڵمانان تیایدا لە ئێستادا ئەگاتە زیاتر %٨٥.

بازرگانە ئەورووپیەکان گەیشتنە دوورگەکانی هیندیھیندی ڕۆژهەڵاتیڕۆژھەڵاتی لە سەرەتای سەدەی شانزەوە، و پێش ئەوە هەندێکھەندێک گەشتیار نەبێت ئەورووپیەکان سەردانیان نەکردبوون، پورتوگالییەکان لە نیو [[ئەورووپا]]دا بۆ یەکەم جار پەیوەندییان دامەزراند لەگەڵ ئیندۆنیزیا. لەبەرئەوەی موسڵمانەکان دەستیان بەسەر زۆربەی بازرگانییەکانی کەنارەکاندا گرتبوو پرتوگالییەکان بەشەڕ ئەهاتنئەھاتن لەگەڵیان لەبەرئەوەی ئیسلامیان بە دوژمنی [[مەسیحییەت]] دائەنا، بەڵام بە تێپەڕبوونی کات [[ئیسلام]] زیاتر پەرەی ئەسەند و [[پورتوگال]] تەنهاتەنھا یەک موستەعمەرەیان مایەوە تا ساڵی [[١٩٧٥]].

ساڵی [[١٦٠٠]] کۆمپانیای هیندیھیندی ڕۆژهەڵاتیڕۆژھەڵاتی بەریتانی دامەزرا و ساڵی [[١٦٠٢]] لە شارەکانی هۆڵەنداداھۆڵەندادا کۆمپانیای هیندیھیندی ڕۆژهەڵاتیڕۆژھەڵاتی هۆڵەندیھۆڵەندی دامەزرا، و ئەم دوو کۆمپانیا هۆڵەندیھۆڵەندی و بەریتانییە بوو بە ناکۆکییان لەسەر دەستگرتن بەسەر بازرگانی دوورگەکانی هیندیھیندی ڕۆژهەڵاتیڕۆژھەڵاتی. گەیشتنی ئەورووپیەکان کاریگەری زۆری هەبووھەبوو لە میژووی ئیندۆنیزییادا، هۆڵەندییەکانھۆڵەندییەکان بە کەشتیگەلی گەورەوە هاتنھاتن و فەرمانڕەوا ناوخۆییەکانیان مل کەچ کرد تا بازرگانیان لەگەڵدا ببەستن بە پێی مەرجی خۆیان.

لە ماوەی سەدەی حەڤدەدا هۆڵەندییەکانھۆڵەندییەکان دەسەڵاتیان گرت بەسەر ڕۆژهەڵاتیڕۆژھەڵاتی ئیندۆنیزیادا، کەوتنە ناکۆکی لەگەڵ شانشینی ماتارامی موسڵمان و ساڵی [[١٦٧٤]] هۆڵەندییەکانھۆڵەندییەکان هەندێکھەندێک ناوچەی ماتارام و جاوەیان وەرگرت لە بەرامبەر ئەوەی یارمەتی شا بدەن لە ڕووبەڕووبونەوەی یاخی بووەکاندا.

کۆمپانیای هیندیھیندی ڕۆژهەڵاتیڕۆژھەڵاتی هۆڵەندیھۆڵەندی داڕما لە ماوەی پێکدادانەکانی میژووی ئەورووپیدا، لە ماوەی [[١٨٠٢]] تا [[١٨١٥]] شەڕی [[ناپلیۆن]] هەڵگیرساھەڵگیرسا بوو، [[فەڕەنسا]] دەستی گرت بەسەر [[هۆڵەنداھۆڵەندا]] و [[بەریتانیا]] لە شەڕدا بوو لەگەل فەڕەنسا، و بەریتانیا دەستی گرت بەسەر هیندیھیندی ڕۆژهەڵاتیڕۆژھەڵاتی هۆڵەندی،ھۆڵەندی، و سالی [[١٨١٦]] جارێکی تر هۆڵەنداھۆڵەندا دەستی گرت بەسەر جاوەدا و شێوازی نوێی بەکارهێنابەکارھێنا لە کشتوکاڵ و باجداناندا.

لەبەرئەوەی ئیندۆنیزییەکان یەکگرتوو نەبوون لە بەرامبەر هۆڵەندییەکانھۆڵەندییەکان یەک لە دوای یەک دوورگەکانی ئەکەوتە ژێر دەسەڵاتی ئیستیعماری هۆڵەندیھۆڵەندی.

خوێنەوارە ئیندۆنیزییەکان دەستیان کرد بەوەی لە خۆیان بپرسن بۆ لە ژێر ئیستیعماری هۆڵەنداداھۆڵەندادا بژین، و ئەو هەستەیانھەستەیان تیا دروستبوو کە پێویستە [[هۆڵەنداھۆڵەندا]] دەرکەن و سەربەخۆیی بە دەست بهێنن،بھێنن، وەک نەتەوەکانی تر، ڕیکخراوە نیشتیمانییەکان دەستیان بە دامەزراندن کرد لە هیندیھیندی ڕۆژهەڵاتیڕۆژھەڵاتی لە سەرەتای سەدەی بیستدا و هەموویانھەموویان داوای سەربەخۆیی تەواویان ئەکرد. و هەندێکیانھەندێکیان داوای بەشداری ئیندۆنیزییەکانیان ئەکرد لە دەسەڵاتدا.

هۆڵەنداھۆڵەندا رێگەی دا بە گەشەکردنی بزوتنەوە نیشتیمانییەکان، نەتەوەییە ئیندۆنیزییەکان دەوڵەتێکیان ڕاگەیاند کە هەمووھەموو زمانی ئیندۆنیزی یەک بخات، لە کۆنگرەیەکدا کە ساڵی [[١٩٢٨]] لە [[جاکارتا]] بەستیان، سوکارنۆ وەک دیارترین سەرکردە نەتەوەییەکان دەرکەوت، هۆڵەندییەکانھۆڵەندییەکان گرتیان ساڵی [[١٩٢٩]] و ساڵی [[١٩٣١]] ئازادیان کرد و ساڵی [[١٩٣٣]] جارێکی تر دەستگیریان کردەوە لەگەڵ محەمەد حاتا.

[[ژاپۆن]] ئیندۆنیزیای داگیرکرد ساڵی [[١٩٤٢]]، دەسەڵاتی گرنگیان دا بە ئیندۆنیزییەکان و هۆڵەندییەکانیانھۆڵەندییەکانیان لێ ئەبوارد، هەروەهاھەروەھا ژاپۆنییەکان هەندێکھەندێک دان پێدانانیان دابوو بە سەرکردە نەتەوەییەکان تا زیاتر قبوڵ بکرێن، سوکارنۆ سوودی لەم فرسەتە وەرگرت تا لەگەڵ سوپای ژاپۆنییدا لە دژی ئیستیعمار بجەنگن، لە ١٤ی ئابی [[١٩٤٥]] ژاپۆن خۆی دا بە دەستی هاوپەیمانانەوە،ھاوپەیمانانەوە، لە ١٧ی ئابی هەمانھەمان ساڵدا سوکارنۆ و حاتا کۆماری ئیندۆنیزیای سەربەخۆییان راگەیاند، بەڵام هۆڵەندییەکانھۆڵەندییەکان دانیان نەنا بەم ڕاگەیاندنە.

دوای خۆبەدەستەوادانی ژاپۆن هێزەھێزە بەریتانییەکان گەیشتنە ئیندۆنیزیا، و بینییان حکومەتی نەتەوەییان پێک هێناوە،ھێناوە، کاتێک هۆڵەندییەکانھۆڵەندییەکان گەڕانەوە، هێزەھێزە بەریتانییەکان ئیندۆنیزیایان بە جێهێشتجێھێشت لە کۆتایی [[١٩٤٦]]دا کاتێک هۆڵەندیھۆڵەندی و ئیندۆنیزییەکان ململانێیان بوو لەسەر دەسەڵات.

شەڕی سەربەخۆۆی لە ماوەی سێ ساڵی دواتردا هەوڵێکیھەوڵێکی بێووچانی بە خۆوە بینی و لە سالی ١٩٤٦ هۆڵەندیھۆڵەندی و ئیندۆنیزییەکان گەیشتنە ڕێکەوتنێک کە سەربەخۆییەکی سنورداری ئەدا بە ئیندۆنیزییەکان لە چوارچێوەی یەکێتی هۆڵەندی،ھۆڵەندی، و لە کانوونی یەکەمی [[١٩٤٩]] کۆماری ئێندۆنیزیای فیدڕالی لە دایکبوو، سەرۆکی یەکەمی سوکارنۆ بوو و سەرۆک وەزیران محەمەد حەتا بوو.

ئیندۆنیزیا بوو بە ئەندام لە [[نەتەوە یەکگرتووەکان]] لە ٢٨ی کانوونی دووەمی [[١٩٥٠]]، بەمەش دانپیانانی نێودەوڵەتی بە دەستهێنادەستھێنا. سەرەتا حکومەت لە ژێر دەستووری یەکێتی هۆڵەنداداھۆڵەندادا ئیشی ئەکرد ، فەرمانڕەواکانی ئیندۆنیزیا لە ئابی ١٩٥٠ دەستووریان گۆڕی و هەڵبژاردنیھەڵبژاردنی پەرلەمانی ساڵی ١٩٥٥ز پاڵێوراوەکانی نزیکەی ٣٠ پارت بەشدارییان تێداکرد و ئەمەش تاکە هەڵبژاردنیھەڵبژاردنی پەرلەمانی بوو لە سەردەمی سوکارنۆ.

کاتێک [[مالیزیا]] پێک هاتھات ساڵی [[١٩٦٣]]، ئیندۆنیزیا ناکۆک بوو لەگەڵی لەسەر هەردووھەردوو دوورگەی سرواک و سەباح کە بە دوورگەی ئیندۆنیزییان دادەنان، و سوپایان نارد بۆ ئەو مەبەستە، بەڵام ئەم هەوڵەھەوڵە شکستی هێناھێنا لەبەر پاڵپشتیکردنی سەربازی [[بەریتانیا]] بۆ مالیزیا، و ئێندۆنیزیا لە [[نەتەوە یەکگرتووەکان]] کشایەوە ساڵی [[١٩٦٥]] لەسەر هەڵبژاردنیھەڵبژاردنی مالیزیا بۆ ئەندامێتی ئەنجومەنی ئاسایشی نێو دەوڵەتی.

ساڵی [[١٩٦٥]] سوهارتۆسوھارتۆ بوو بە سەرۆکی سوپا بە بی ویستی سوکارنۆ دوای ئەوەی دەستی گرت بەسەر هەوڵێکیھەوڵێکی کودەتادا هەندێکھەندێک لە ئەفسەرە شیوعییەکان سەرکردایەتییان ئەکرد،لە دوای ئەوە هێزیھێزی ڕاستی بە دەست سوهارتۆسوھارتۆ بوو، لە ساڵی [[١٩٦٦]] ویستیان ناکۆکی لەگەڵ [[مالیزیا]] کۆتایی پێ بهێننبھێنن و ئەندامێتییان لە [[نەتەوە یەکگرتووەکان]] بگەڕێننەوە، لە ئازاری [[١٩٦٧]]دا سوکارنۆ ناچارکرا دەسەڵات بداتە دەست سوهارتۆسوھارتۆ.

لە سالی [[١٩٩٨]] ئەزمەیەکی ئابووری وڵاتی گرتەوە، پەرلەمان جارێکی تر سوهارتۆیسوھارتۆی هەڵبژاردەوەھەڵبژاردەوە بەڵام لە ٢٠ی ئایاری هەمانھەمان ساڵدا پارتی فەرمانڕەوا ڕایگەیاند ئەیەوێت سوهارتۆسوھارتۆ لاببات.

ئێندۆنیزیا بەشیکە لە [[ئەرخەبیلی مەلایۆ]] لە باشووری ڕۆژهەڵاتیڕۆژھەڵاتی [[ئاسیا]]، ئەو دەوڵەتەیە کە زۆرترین دوورگە لە خۆ دەگرێت لە جیهاندا،جیھاندا، ژمارەی دوورگەکانی ئەگاتە ١٧٥٠٨ دوورگە، نزیکەی ٦٠٠٠ دوورگەیان دانیشتوانی لەسەرە، لەوانە دوورگەی جاوە، کە بە چڕترین ناوچەکانی جیهانجیھان دادەنریت لە ژمارەی دانیشتواندا، چڕی دانیشتوان تیایادا دەگاتە ٢٠٠ کەس لە میلێکی چوارگۆشەدا. هێڵیھێڵی ئیستیوا پیایدا تێپەڕ دەبێت.

ئێندۆنیزیا کەشو هەوایەکیھەوایەکی گەرم و شێداری هەیە،ھەیە، تێکڕای پلەی گەرما لە سەر خاکە نزمەکانی ئەگاتە ٢٧ پلە، بەڵام لە ناوچە بەرزەکاندا لەوە کەمترەن و جیاوازییەکی زۆر نییە لە پلەکانی گەرمادا بە درێژایی ساڵ، لەبەر ئەوە وەرزەکان تیایدا جیادەکرێنەوە بە جیاوازی لە بڕی باران بارین نەک گۆڕانکارییەکانی گەرما.

لە ناوچە وشکەکانییدا لە نێوان ٩٠-١٩٩ سم باران دەبارێت ساڵانە، بەڵام لە خاکە نزمەکانییدا ١٨٠-٣٢٠سم ئەباریت ساڵانە، و ڕێژەی باران بارین زیاد دەکات لە ناوچە بەرزەکاندا، و هەندێکھەندێک لە ناوچە شاخاوییەکان تێکڕای باران بارین تیایاندا دەگاتە ٦٤٠سم لە ساڵێکدا.

ئێندۆنیزیا لە هەمووھەموو دەوڵەتەکانی جیهانجیھان زیاتر ڕووبەڕووی بوومەلەرزە و بورکان دەبێتەوە.

هەروەهاھەروەھا ئێندۆنیزیا ئیریان جایا ئەگەرێتەوە کە بەشێک لە [[گینیای نوێ]] پێک دەهێنێتدەھێنێت. گینیای نوێ بە دووەم دوورگەی گەورە دادەنرێت لە جیهاندا،جیھاندا، بەشی ڕۆژئاواکەی بە ئیریان جایا ناسراوە و بە یەکێک لە کەرتەکانی ئێندۆنیزیا دانراوە، بەڵام بەشی ڕۆژهەڵاتەکەیڕۆژھەڵاتەکەی دەوڵەتی [[پاپوا گینێی نوێ]] پێک دەهێنێت،دەھێنێت، ئیریان جایا بە کەمترین ناوچەی ئێندۆنیزیا دانراوە لە ڕووی گەشە و ژمارەی دانیشتوانەوە و چری دانیشتوان تیاییدا لە دوو کەس لە یەک کم² تێناپەڕیت.

ئێندۆنیزیا بەشدارە لە سنووردا لەگەڵ [[مالیزیا]] لە باکوورەوە (سنووری نێوانیان ئەگاتە ١٧٨٢کم)، لە رۆژهەڵاتەوەرۆژھەڵاتەوە هاوسنورەھاوسنورە لەگەڵ [[پاپوا گینێی نوێ]] (سنووری نێوانیان ئەگاتە ٨٢٠کم)، هەروەهاھەروەھا لەگەڵ [[تەیمووری ڕۆژهەڵاتڕۆژھەڵات]]دا (سنووری نێوانیان ئەگاتە ٢٢٨کم).

سەرۆک کۆمار بە سەرۆکی حکومەت دادەنرێت لە لە ئێندۆنیزیا، بە پێی ئەو دەستکارییانەی لە دەستووردا کرا ساڵی [[١٩٩٩]]، کۆمەڵەی نەتەوەیی ڕاویژکاری لە ٧٠٠ ئەندام پێک دێت، ٥٠٠ ئەندامیان نوێنەرە هەڵبژێردراوەکانھەڵبژێردراوەکان خەڵکن، و ١٣٥ ئەندامی کەرت و ناوچەکان و ١٦٥ ئەندامی کۆمەڵە پیشەیی و کۆمەڵایەتییەکانی ترن. و خەلک ٤٦٢ ئەندام هەڵدەبژێرنھەڵدەبژێرن و ٣٨ ئەندامی تریان لە هیزەھیزە چەکدارەکان دادەنرێت و کە ئیشەکانی ئەم کۆمەڵەیە هەڵبژاردنیھەڵبژاردنی سەرۆکی حکومەتە بۆ ماوەی پێنج ساڵ و دوو تەنهاتەنھا بۆ دووجار یەک کەس هەڵدەبژێردرێتەوەھەڵدەبژێردرێتەوە.

هەتاھەتا ساڵی ١٩٩٨ ڕێکخستنی جولکار بەهێزترینبەھێزترین ڕێکخستنی سیاسی بوو لە ئیندۆنیزیا، و جولکار پارتێکی سیاسی ئاسایی نییە بەڵکو لە لێهاتوولێھاتوو و سەربازییەکان پێک هاتووە،ھاتووە، و لە سەردەمی سوهارتۆسوھارتۆ توانیان زۆرترین ژمارەی ئەنجومەنی نوینەران بە دەست بهێننبھێنن.

هیزەھیزە چەکدارەکان فەرمان بە سوپا و هیزەھیزە دەریایی و ئاسمانی و هیزەکانیھیزەکانی پۆلیس دەکات، و لە ڕێزەکانی هێزەھێزە چەکدارەکاندا نزیکەی ٢٨٤،٠٠٠ پیاو هەیەھەیە و ٤٠٠،٠٠٠ لە رێزی یەدەکدان.

ئیندۆنیزیا دابەش دەبێت بۆ ٣٣ کەرت، وئەم کەرتانەش دابەش دەبن بۆ شارەوانی و ناوچەکان، و هەروەهاھەروەھا چەندین گوند لە خۆ دەگرن، حکومەتی ناوەندی فەرمانبەری حکومی دادەنێت لە ناوچەکاندا بێجگە لە گوندەکان کە دانیشتوانی گوند خۆیان بەرپرسەکانیان هەڵدەبژێرن،ھەڵدەبژێرن، و کەرتەکان ئەمانەن؛

بالی ، بانجکا - بلیتونج ، بانتن ، بنجکۆلو ، جاوەی ڕۆژهەڵاتڕۆژھەڵات ، جاوەی ڕۆژئاوا ، جاوەی ناوەند، کلیمنتنی باشوور ، کلیمنتنی ڕۆژهەڵاتڕۆژھەڵات ، کلیمنتنی ناوەند ، کلیمنتنی ڕۆژئاوا ، سولاوسی باکوور ، سولاوسی ناوەند ، سولاوسی ڕۆژئاوا ، سولاوسی باشووری ڕۆژهەڵاتڕۆژھەڵات ، سولاوسی باشوور ، نوسا تونجارای ڕۆژهەڵاتڕۆژھەڵات ، نوسا تونجارای ڕۆژئاوا ، سومتەرەی باکوور ، سومتەرەی باشوور ، سومتەرەی ڕۆژئاوا ، جامبی ، جورۆنتالو ، لامبونج ، مالوکۆ ، مالوکۆی باکوور ، پاپوا (ئیریان جایا) ، ئیریان جایای ڕۆژئاوا ، ریاو ، ریاو کبولاوان.

یوجیاکارتا تا ئێستا حوکمی سوڵتانییە و سوڵتانەکەی جەماوەرییەکی زۆری هەیەھەیە.

[[تەیمووری رۆژهەڵاترۆژھەڵات]]، کەرتێکی ئیندۆنیزی بوو دوای ئەوەی پورتوگالییەکان چۆڵیان کرد سالی [[١٩٧٦]]، و ئێندۆنیزیا وازی لە سەرکردایەتی کردنی هیناھینا ساڵی ١٩٩٩، لە دوای ماوەیەکی بەڕێوەبردنی ئینتیقالی لەلایەن نەتەوە یەکگرتووەکانەوە، ساڵی [[٢٠٠٢]] وەک دەوڵەتێکی سەربەخۆ ناسرا.

ساڵی [[٢٠٠٢]] ژمارەی دانیشتوانی ئێندۆنیزیا بە نزیکەی ٢١٧،٣١٤،٠٠٠ کەس خەمڵێنراوە، و %٦٠ی چڕی دانیشتوانی ئێندۆنیزیا دەکەوێتە دوورگەی جاوە لەگەڵ ئەوەی ڕووبەری جاوە تەنهاتەنھا لە %٧ی ڕووبەری ئێندۆنیزیا پێک دەهێنێتدەھێنێت لەبەرئەوە حکومەت هانیھانی کۆچکردن دەدات لە جاوەوە بۆ ناوچەکانی تر، هەروەهاھەروەھا گەورەترین شارەکانی ئێندۆنیزیا بە جاکارتای پایتەختەوە هەرھەر دەکەوێتە جاوەوە، لە هەمانھەمان کاتدا کەمترین چڕی ژمارەی دانیشتوان ناوچەی ئیریان جایایە.

لە سالی [[١٩٤٥]] ئەوانەی خوێندەوارییان هەبووھەبوو کەمتربوون %١٠ی دانیشتوان، حکومەت پڕۆگرامێکی تایبەتی گرتە بەر بۆ هاندانیھاندانی خوێندن لە گوندەکان و ڕێژەی خوێنەوارەکان لەوانەی کە لە سەرەوەی تەمەنی سیانزە ساڵیدا بوو گەیشتە سێ بەشی دانیشتوانی، حکومەت خوێندنی سەرەتایی بە بێ بەرامبەر دابین دەکات بۆیان، هەروەهاھەروەھا پاڵپشتی خوێندنگە تایبەتەکان دەکات، و بە پێی یاسا مناڵان پێویستە بچنە خوێندنگەی سەرەتاییەوە بۆ ماوەی شەش ساڵ، هەندێکھەندێک ناوچەکانی ئێندۆنیزیا کێشەیان هەیەھەیە لە کەمی خوێندنگە و مامۆستاکان ئەمەش بە هۆیھۆی ئەو زیادبوونە خیرایەی لە ژمارەی دانیشتواندا ڕوو ئەدات.

هەروەهاھەروەھا لە دوای سەرەتایی قۆناغی ناوەندی و دواناوەندی دێت کە هەرھەر یەکیکیان ماوەکەی سێ ساڵە، هەروەهاھەروەھا لە ئێندۆنیزیادا نزیکەی ٥٠ زانکۆی تایبەت و حکومی هەیەھەیە.

زۆربەی دانیشتوانی ئەگەڕینەوە بۆ مالایۆ، کە پێشینەکانیان لە باشووری ڕۆژهەڵاتیڕۆژھەڵاتی ئاسیاوە هاتووە،ھاتووە، هەروەهاھەروەھا لە دانیشتوانەکەی تیایاندا ئەگەڕیتەوە بۆ ئەسڵی عەرەبی و چینی و ئەوانی تر، بەڵام زمانی نەتەوەیی باهاساباھاسا ئێندۆنیزییە، کە مناڵ لە خوێنگاکان فێری دەبن، و زمانی فەڕمییە لە خوێندنگە و زانکۆکان، وئێستا زۆرترینی دانیشتوانەکەی پێی ئەدوێن، لەگەڵ بوونی ٢٥٠ زمانی تر.

زیاتر لە ٨٧%ی دانیشتوانی ئێندۆنیزیا [[ئیسلام]]ن، ئەوانی تر لەسەر ئاینی ترن وەک [[مەسیحییەت|مەسیحی]] و [[بوزی]] و [[هیندۆسیھیندۆسی]].

[[برنج]] بە خواردنی سەرەکی دادەنرێت لە ئێندۆنیزیا، برنج ئەخۆن زۆربەی کات لەگەڵ [[گۆشت]] و [[ماسی]] و [[سەوزە]]، خواردنەکانیان خۆش دەکەن بە [[شیر]] و [[گوێزی هیندیھیندی]] و [[زەیت]]، و ئەو گۆشتەی لە ئێندۆنیزیا دەخورێت گۆشتی گامووسی ئاوی و مانگا و مریشکە، هەروەهاھەروەھا [[گەنمەشامی]] بە خواردنی سەرەکی دادەنرێت لە هەندێکھەندێک لە ناوچەکاندا.

* سایتی مەعریفە