پۆل:ژیاننامە: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
ب گەڕاندنەوەی دەستکارییەکان لەلایەن Soranyahou (لێدوان) بۆ دوایین دەستکاریی Barham |
مێژووی جاف |
||
ھێڵی ١:
چەردەیەک لەمەڕ مێژووی جاف و ڕۆڵ و ڕەگەز و ناویان
ڕۆڵەکانی جاف یەکێک لە گەورەترین و دێرینترین عێلەکانی کورد و ناوچەکە پێکدێنن، جا بەو هۆیەوە بایەخێکی بەرچاویان لەلایەن مێژوونووس و گەڕید و ڕۆژهەڵاتناسەکانەوە پێدراوە کە لە سەردەمی نوێدا بەشێکی فراوانی بەرهەمەکانیان(( تایبەت بەکورد ))، بۆ ئەم عێلە تەرخان کرد.
ئەو بەرهەمانەش بەگشتی سەرچاوەگەلێکی بە نرخ و بەهادارن لەمەڕ مێژووی نەتەوەکەمانەوە کە بە درێژایی مێژووی ڕابردوو تووشی گەلێک ستەم و پشتگوێ خستن و شێواندن و چەواشەکاری هاتووە.
جا وێڕای ئەو بایەخە بەرچاوەی کە لەم دواییەدا بە جاف درا ، وەک زۆر لە عێلە ڕەسەنەکانی دیکەی کورد، کەچی ئەوەی شاراوەو نەزانرانراوە لە مێژووی جاف هێشتا زۆر زۆرترە لە گشت ئەو زانیارییانەی لە بارەیانەوە تۆمار کراون.
ئەم زانیارییانەش ئەگەر چی کەمن، وەلێ ئێمە نکووڵی لە بایەخ و سوودیان ناکەین بۆ نەوەکانی ئێستامان کە زۆر خوازیاری زانینی سەروەری و ڕووداوەکانی ڕابردووی نەتەوەکەیانن.
لە ڕاستیدا ئەو زانیارییانەی لەمەڕ مێژووی کۆنی جافەوە تۆمار کراون و لەبەردەستدان، بەگشتی زانیاریگەلێکی زۆر کەمن. جا جگە لە هەندێک ئاماژەپێدان نەبێت کە ژمارەیەکی کەم لە مێژوونووسان تۆماریان کردووە و مێژووی جاف بۆ دەیان سەدەی ڕابردوو و سەردەمی ساسانی دەگەڕێنەوە، بێ ئەوەی هیچ وردەکارییەک لەو بارەیەوە بخەنە ڕوو، ئەوە ئێمە نزیکین لەوەی کە هیچ شتێکی گرنگ و شایەن بە باسکردن لەو مێژووە دێرینە نەزانین.
بە هەمانشێوە باسی جاف وتیرەکانیان لە سەردەمەکانی دواتردا بە شێوەیەکی فراوان نەهاتووە، مەگەر لە هەندێک سەرچاوە و دەستنووسی ئیسلامیدا نەبێت کە ئاماژەیان بە بوونی جاف وەک عێلێکی سەربەخۆ و بە هەمان ناوی ئێستای کردووە، هەروەها بە ڕاشکاوی و ئاشکرا ئاماژەیان بەناوی هەندێک لە تیرە سەرەکییەکانی جاف داوە لە هەردوو سەدەی حەوت و هەشتی کۆچیدا وەک تیرەکانی، گڵاڵی و هارونی.
هەمیسان ناوی جاف لە پەرتووکە کۆنە ئایینییەکانی مەزەبی یارسانی ئەهلی حەقدا هاتووە، وەک چۆن نور عەلی ئیلاهی لە کتێبەکەیدا (برهان حق لا/ 38) ئاماژە دەکات، کە ناوی دایکی سوڵتان ئیسحاق- سوهاک (سهاک)ی نوێکاری مەزەبی یارسان دایراکی کچی حسێن بەگە (جلە جاف).
هەروەها بەپێی ئەوەی لەکتێبە ئایینییەکانی ئەهلی هەقیشدا هاتووە، ژمارەیەک لە زانا و مورشیدەکانی ئەو مەزەبە سەر بە عێلی جاف بوون، وەک چۆن سدیق زادە بۆرەکەیی لە کتێبەکەیدا (سرودهای دینی یارسان لا/ 6) ناوی ئەوانە باس دەکات وەک، عێل بەگی جاف، عابدین جاف، ئیبراهیم جاف..
لەکاتیٍٍَکدا شەرفخانى بەدلیسی لە کتێبە ناودارەکیدە ((شەرەفنامە ساڵی 1005 ک )) باس لە جاف ناکات وەک عێلێکی ناسراوی کورد وەک ئەوانی تر، کەچی سەرچاوگەلێکی دیکە ئاماژەدەکەن بە فراوانبوونی ڕۆڵی سیاسی و سەربازیی جاف لەسەردەمی سەفەوییەکان و پاش ئەوسەردەمەدا. هەرلەومیانەدا ناوی جاف لە پەیماننامەکەی نێوان سوڵتان مورادی چوارەم و شاسەفی سەفەوی (1049ک) هاتووە، بەم شێوەیە:..
لە عەشیرەتەکانی جاف هەردوو عەشیرەتی زیائەدین و هارونی لە پاڵ ئێمەدا دەمێننەوە (واتە لەگەڵ عوسمانییەکاندا)، هەردوو عەشیرەتی پیرە و زەردۆییش لە پاڵ دەوڵەتی سەفەویدا دەبن.
لە کتێبەکەیدا (سەرجەم مێژووی ئەفشاری و زەندییەکان لا/ 300) ئەبولحەسەن محەمەد ئەمین گلستانە ئاماژە بە ڕۆڵی جاف لە ڕووداوەکانی سەردەمی زەندەکاندا دەکات (ئەو سەردەمە لە ساڵی 1753 تا 1794ی خایاند).
هەر وەها هاتنی زایەر بەگی جاف بە یاوەریی چوار سەد خێزان لە عێلە کۆچەرەکەی لە زێدی ڕەسەنیانەوە (جوانڕۆ) بۆ کوردستانی باشوور، بە ڕووداوێکی مێژوویی گرنگ لە ژیانی ئەم عێلەدا دەژمێردرێت.
زایەر بەگی جاف
زایەر بەگ بە خۆی و یاوەرانییەوە لە ڕووباری سیروان پەڕینەوە و لە بەری ڕۆژئاوایدا نزیک بە شوێنی دەربەندیخانی ئێستا دامەزران، ئیدی لەو شوێنەدا دەسەڵات و موڵک و سامانیان لە سەردەمی بابانییەکاندا بەردەوام زیادیان کرد.
لێرەدا مێژوونووسان لەسەر دیاریکردنی مێژووی هاتنی زایەر بەگ و خزمانی بۆ کوردستانی عێراق کۆک نین، هەندێکیان دەڵێن ئەو مێژووە دەگەڕێتەوە بۆ سەردەمی سوڵتان مورادی چوارەم کەنازناوی (مورادی) وەک پاداشت بەو جافانە بەخشی لە ئەنجامی ئەوەی لە فەتحی بەغدادا ساڵی (1048ک) هاوکاری ئەویان (واتە مورادی چوارەم) لە دژی فارسەکان کرد.
بەڵام هەندێکی دیکەش لە مێژوونووسان دەڵێن، ئەم ڕەوە بە کۆمەڵەی جاف بۆ کوردستانی عێراق لە سەردەمی نادر شای ئەفشاردا (ساڵی 1155ک) ڕوویداوە، ئەم زانیارییەش بەپێی باری مێژوویی زیاتر لە ڕاستییەوە نزیکە.
جا ئەگەر ئێمە ئەم زانیارییەی دواییە پەسەند بکەین کە بەپێی ڕیزبەندی مێژوویی ڕووداوەکانی ڕابردوو زیاتر لەگەڵ ڕاستیدا دەگونجێت وەک ئاماژەمان بۆ کرد، ئەوە دەبێت دان بەوەدا بنێین کە نازناوی جافی مورادی بەو تیرە و هۆزانەی دیکەی جاف بەخشراوە کە بەر لە هاتنی زاهیر بەگ بۆ کوردستانی عێراق هاتوون
و ئەمانە یارمەتیی سوڵتان مورادیان لە فەتحی بەغدادا داوە. ئەمەش بە تەواوی لەگەڵ زانیارییەکەی باسیل نیکیتین-دا دەگونجێت کە باس لەوە دەکات هارونی و گڵاڵی (دوو تیرەی جافن- وەرگێڕ) یارمەتیی سوڵتانی ناوبراویان لە فەتحی بەغدادا داوە و، بەو هۆیەوە نازناوی (مورادی)یان پێ بەخشراوە.
جەنگاوەری پیادە (تفەنگچی) جاف
بەهەر حاڵ ئێمە زیاتر لەسەر ئەوە ناڕۆین کێ و کەی و چۆن نازناوی جافی مورادیی وەرگرتووە، وەلێ گرنگ ئەوەیە ئەو نازناوە بوو بە نازناوێکی گشتی بۆ گشت جافەکانی خەڵکی کوردستانی عێراق کە ئەوانیش بە وێنەی باب و باپیرانیان بۆ ماوەیەکی زۆر کۆچەر بوون و هاتووچۆی نێوان گەرمیان و کوێستانیان دەکرد.
ئەوەی دیقەت لە نووسین و بەرهەمی لێکۆڵەر و ڕۆژهەڵاتناس و گەڕیدە بیانییەکان بدات، ئەوانەی کە بە مەبەست و خواستی جیا جیا بەکوردستاندا گەڕان، دەبینێت چەند بەسەر سووڕمانەوە زۆربەی ئەمانە، بایەخیان بە باس و هەواڵی جاف و شێوەی ژیانی خێڵەکی گەڕۆکیان و ڕەوشتی کوردانەی بەرزیان داوە.
هۆکاری سەرەکیی ئەم بایەخدانەش دەگەڕێتەوە بۆ فراوانی ئەم عێلە و دەسەڵات و شۆرەتیان لە کۆن و ڕابردوودا، وەکو پێشتریش ئاماژەمان بۆ کرد، جاف تەنها عێلێکی مەزن و بە سام و شەوکەتی کورد نەبوون ، بگرە لەڕاستیدا وەک میرنشینییەکی خێڵەکی وەها بوون کە لە چەندین تیرە و هۆز پێکدەهاتن و، ئەم تیرە و هۆزانەش یەکێتیی و یەکڕیزی خۆیانیان لە بۆتەی عێلە مەزن و یەکگرتووەکەیاندا دەپاراست کە میرەکان- بەگزادەکان- ی جاف لە قۆناغ و سەردەمە جیا جیاکاندا سەرۆکایەتییان دەکرد.
بەو شێوە مێژووی جاف بریتییە لەگشت ئەو بەسەرهات و ڕووداوانە کە ئەم عێلە، هەر لە بەگزادە و تیرە گەورەکانییانەوە تا دەگاتە هۆز و خێڵە بچووکەکانیان، تێیدا ژیاون و پێیدا تێپەڕ بوون.
مستەر ڕیچ کە ساڵی 1820 گەشتی بە کوردستاندا کردووە و لە 20ی ئابی ئەو ساڵەدا بووەتە میوانی هەوارگەی هاوینەی جاف لە مەریوان، زۆر سەرسام بووە بە داب و شێوەی کۆچەریی ژیانی جاف و سام و شۆرەت و سیمای نایاب و دڵگیریان و دانایی، و خۆشمەعشەریی کەیخسرەو بەگی میریان.
هەروەها ناوبراو (ڕیچ) زۆر مەتح و ستایشی پلە وپایەی ئافرەتانیان و ئەو ئازادییە دیارەی هەیانبووە دەکات. هەروەها ڕوونی دەکاتەوە و دەڵێت: سوارەکانیان باشترین جەنگاوەرانی کوردن و هێزی شەڕکەریشیان بە دوو هەزار سوار و چوار هەزار جەنگاوەری پیادە (تفەنگچی) مەزەندە دەکرێت.
فرێزەریش ساڵی 1834 ژمارەی عێلی جافی بە 10-12هەزار خێزانی کۆچەریی مەزەندە کردووە، هەروەها ئاماژەشی کردووە کە ئەوان (واتە جاف) دەتوانن لە کاتی پێویستدا هەزار سوار بە میری بابان سلێمان پاشا پێشکەش بکەن.
هەروەها ئەدمۆندزیش، جاف بە کوردە پوخت و ڕەسەنەکان وەسف دەکات و بە مەزنترین عێلی کورد لە باشووری کوردستاندا ناو دەبات، بە ڕادەیەک زۆر جار تەنها بەوشەی کورد ناوزەد دەکرێن و بەو ناوە لە عێل و تیرە و دەشتەکییەکانی تر جودا دەکرێنەوە.
باسیل نیکیتین-یش ئاماژەی بە شۆرەت و جەربەزەیی جاف لە کوردستانی باشووردا داوە، مێجر سۆن- یش گوتوویەتی: جاف عێلێکی زۆر ناسراو و بەناوبانگن و هەمیشە یەکێتیی و تەبایی و شێوەی سەربەخۆیی خۆیانیان لە نێو سنوورەکانیاندا لە قزەڕە بات (لە باشوور)ەوە تاکو پێنجوێن لە باکووردا پاراستووە.
ناوی (جاف)
سەبارەت بە ناوی (جاف)یش، ڕاو بۆچوونگەلێکی گەلێک جیاواز لەم میانەدا هەن یەکێک لەو بۆچوونانە دەڵێیت ناوەکە لە وشەی (جەفاکێش)ی لێکدراوی خۆماڵییەوە هاتووە کە مانای مەینەتی و نەهامەتی دەبەخشێت،
گوایە جافەکان بە زۆری پێشەنگی سوپای میر و فەرمانڕەواکان بوون و بەو هۆیەوە کوێرەوەری و تاڵاوێکی زۆریان چەشتووە، ئیدی ئەو ناوە (جەفاکێش) پڕ بە پێستیان بووە، پاشانیش ناوەکە کورت کراوەتەوە بۆ (جەفا) و لەویشەوە بووە بە جاف.
مامۆستا عەلائەدین سەجادی ئەگەر چی ئەم لێکدانەوەی بە پەسەند زانیووە، بەڵام بەڕای خۆی، وا دەبینێت، ناوی جاف لە جافرەوە (جعفر بە عەرەبی) وەرگێڕاوە، کە ڕەنگە ناوی یەکێک لە باپیرەکانی جاف بووبێت ، وەک ئاشکراشە کورد وا ڕاهاتوون جافر بە جافە ناوببەن.
شاعیری ناسراوی کورد قانع هەر لەو بارەیەوە دەڵێت، جاف پاشماوەی سوارەی ( جەفایی ) ین کە هەڵبژاردەی سوپای شاە (سوڵتان) حسێن سەفەوی بوون (1694- 1722)، ئەم جەنگاوەرانە پێیان سپێردرا ئەسفەهانی پایتەخت و دەوروبەری لە دز و جەردە بپارێزن، ئیدی ناوی (جەفایی)یان وەرگرت کە زۆر بە ڕوونی تەعبیری لە سام و توندوتیژیی ئەو جەنگاوەرانە لە نێو خەڵکدا دەکرد،
سوارەی ( جەفایی )
لەو ناوانەی لە ڕیزی ئەو جەنگاوەرانەدا بوون، هارون، شاتر، میکائیل، کەماڵ، ڕۆغزاد، ئیسماعیل.... هتد کە ئەمڕۆ لە نێو جافدا چەند تیرەیەکی دیار بەو ناوانەوە هەن وەک: هارونی، شاتری، میکائیلی، کەماڵەیی، ڕۆغزایی.. هتد (ڕۆژنامەی هەتاو ژ: 186 ساڵی 1960).
مامۆستا و زانا مەلا عەبدولکەریمی مودەڕیسیش وای بۆ چووە، ناوی جاف لە زاراوەی (ژاڤ)ەوە وەرگیراوە کە مانای تەڕ و تەرچک دەدات، گوایە جافە کۆچەرەکان بە دوای گژوگیای تەڕ و کاڵدا بۆ ئاژەڵەکانیان گەڕاون.
لەلایەن خۆیشیانەوە توێژەر و مێژوونووسان، مینۆرسکی و مەلا جەمیلی ڕۆژبەیانی و د. حەسەن جاف ڕایان وایە وشەی جاف لە ناوی عێلی (جاوان)ی کوردیی دێرینەوە، سەرچاوەی وەرگرتووە. ئەم عێلە لە دێر زەماندا لە شاخەکانی دەماوەندی باکووری شاری تاراندا نیشتەجێ بوون،
پاشان چەند گرووپێکیان بەرەو ڕۆژئاوای ئێران ڕەویان کرد و ناوی خۆیان سەپاند بەسەر ئەو شوێنەی لێی نیشتەجێ بوون ، (ناوی جاوان ڕود) بە مانا ڕووباری جاوانییەکان. لە ڕاستیشدا ئەو شوێنە (جوانڕۆی ئێستا) بە شوێنی یەکەم و ڕەسەنی گشت جاف (جافی مورادی لە عێراق، جافی جوانڕۆیی و گۆران لە ئێران) دەژمێردرێت.
ئەدیب و مێژووناسی بەناوبانگ مستەفا جەواد لە کتێبەکەیدا (جاوان، العشیرە الکوردیە المنسیە، جاوان عەشیرەتی کوردی لەبیر کراو) دەڵێت: جاوان یەکێ بووە لە عەشیرەتە مەزنەکانی کورد کە ناویان لە لایەن مێژوونووسە ئیسلامییەکانەوە هاتووە، وەک: مەسعوودی (لە هەردوو کتێبەکەیدا، مروج الژهب و التنبیه و الاشراف) قەلقەشەندی لە کتێبەکەیدا (ێبح الاعشى).
پاشان هەندێک لە جاوانەکان بەهۆی جیا جیاوە لە ڕۆژئاوای ئێرانەوە بەرەو ناوچەکانی ناوەڕاستی عێراق لە سەدەی چواری کۆچیدا گواستیانەوە و ڕۆڵێکی دیاریان لەو شوێنانەدا بینی .
دواتر لە کۆتایی سەدەی پێنجی کۆچیدا بەرەو باشووری عێراق شۆڕ بوونەوە و لەگەڵ عێلی (بەنی ئەسەد)ی عەرەبیدا لە دامەزراندنی شاری حیللەدا بەشدارییان کرد، هەروەها میرنشینی (جاوان)یشان لەو دەڤەرەدا دامەزراند، تا ئێستاش گۆڕی هەندێک لە میر و سەرۆکەکانیان لەوێندەر ماون و بە دی دەکرێن (وەک: وارام جاوانی).
وا پێدەچێت ئەو جاوانییانە لە پاش 120 ساڵ بۆ زێدی ڕەسەنی خۆیان (جاوان رود- جوانڕۆ) گەڕابێتنەوە و لەوێندەر دەستەملانی عێل و عەشرەتە ڕەسەنەکەیان بووبێتنەوە کە لەو سەردەمەدا بە ناوی جاف دەناسران.
سەبارەت بە چۆنییەتی گۆڕینی ناوی جاوان بۆ جاف، مامۆستا مەلا جەمیل ڕۆژبەیانی شرۆڤەیەکی لۆژیکیانەی پەسەند لەو بارەیەوە دەخاتە ڕوو و دەڵێت:
ناوی جاوان بە گوێرەی شێوەزاری کرمانجی باوی ئەو سەردەمە بە (جا ڤان) دەخوێندرایەوە، لەم شێوەزارەدا پیتی (و) بە دەنگی (ڤ) دەخوێندرێت، وەک ئاشکراشە زمانی عەرەبی دەنگی (ڤ)ی تێدا نییە و ب (ف) دەخوێندرێتەوە، ئیدی جاڤانیش هەر بە جافان خوێندراوەتەوە و پاشان بە درێژایی کات بۆ (جاف) کورتکراوەتەوە.
شاخەکانی دەماوەندی باکووری شاری تاران
| |||