بۆشایی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

 

 

واڵایی لە [[فیزیک]]‌دا زۆربەی جارەکان لە سێ [[ڕەھەند]] ([[پانایی|پانی]]، [[درێژی]]، [[بەرزی]]) دا دەھێنرێتە پێش چاو، ھەرچەند کە فیزیکزانەکانی ئەم سەردەمە زیاتر ئەو (=واڵایی) وێڕای [[کات]]، بە بەشێک لە پەیوەستاری بێسنووری چوار-ڕەھەندیی ناسراو بە [[کاتجێ]] دەزانن.

دەوترێت کە چەمکی واڵایی گرنگی و بایەخی بنەڕەتیی ھەیە بۆ تێگەیشتنێک لە گەردوونی فیزیکی. ئەمە لەگەڵ ئەوەدایە کە نایەکدەنگیی نێوان [[فەیلەسووف|فەیلەسووفەکان]] لەسەر ئەوەی کە ئاخۆ واڵایی خۆی بوونێکە، یان پێوەندییەکە لە نێوان بوونەکاندا، یان بەشێکە لە چوارچێوەیەکی تێگەیشتەیی، ھەر بەردەوامە.

 

 

لە سەدەکانی نۆزدەھەم و بیستەمدا، بیرکاران دەستیان کرد بە تاوتوێکردنی [[ئەندازەزانیی نائوقلیدوسی]] کە تێیدا واڵایی بۆی ھەیە ''چەماوە'' بێت، نەک ''تەخت''.

لە سەدەی حەڤدەھەمدا [[فەلسەفەی واڵایی و کات]] وەکوو مژارێکی ناوەندی لە [[مەعریفەتناسی]] و [[مێتافیزیک]]‌دا خۆی نواند. لە ناودڵیدا، [[گۆتفرید لایبنیتز]]، فەیلەسووف و بیرکاری ئاڵمانی، وە [[ئیساک نیوتن]]، فیزیکزان و بیرکاری ئینگلیزی، دوو بیردۆزی دژبەیەکیان سەبارەتی گەوھەری واڵایی شرۆڤە کرد. لایبنیتز واڵاییی بە بوونەوەرێک کە سەربەخۆیانە لە سەرووی ماددەوە بوونی ھەیە نەدەزانی؛ بە لای ئەوەوە، واڵایی، زیاتر لە کۆمەڵێک پێوەندیی نێوان تەنەکانی ناو جیھاندا ھیچی تر نەبوو. ئەو دەیگوت: "واڵایی ئەوەیە کە لە دانانی جێگاکان لە پاڵ یەکتردا بەرھەم دێت". بۆ لایبنیتز، واڵایی دەرھەستکارییەکی ئارمانی بوو لە پێوەندییەکانی نێوان بوونەوەرە تاکەکان یان شوێنەکانیان (کە بۆیان ھەیە بیانبێت) و بەو بۆنەوە نەیدەتوانی بێناوبڕ بێت و پێویست بوو ناوبەناو و پچڕ پچڕ بێت. لەم ڕوانگەیەوە، واڵایی وەکوو پێوەندیی نێوان ئەندامانی بنەماڵە وایە. ئەگەرچی ئەندامان لەگەڵ یەکتردا پێوەندییان ھەیە، بەڵام پێوەندییەکان سەربەخۆ و بەبێ ئەندامان بوونیان نییە.

 

 

==== کانت ====