بۆشایی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

لە سەدەی ھەڤدەھەمداحەڤدەھەمدا [[فەلسەفەی واڵایی و کات]] وەکوو مژارێکی ناوەندی لە [[مەعریفەتناسی]] و [[مێتافیزیک]]‌دا خۆی نواند. لە ناودڵیدا، [[گۆتفرید لایبنیتز]]، فەیلەسووف و بیرکاری ئاڵمانی، وە [[ئیساک نیوتن]]، فیزیکزان و بیرکاری ئینگلیزی، دوو بیردۆزی دژبەیەکیان سەبارەتی گەوھەری واڵایی شرۆڤە کرد. لایبنیتز واڵاییی بە بوونەوەرێک کە سەربەخۆیانە لە سەرووی ماددەوە بوونی ھەیە نەدەزانی؛ بە لای ئەوەوەئەوەوە، واڵاییواڵایی، زیاتر لە کۆمەڵێک پێوەندی لەپێوەندیی نێوان تەنەکانی ناو جیھاندا ھیچی تر نەبوو. ئەو دەیگوت: "واڵایی ئەوەیە کە لە دانانی جێگاکان لە پاڵ یەکتردا بەرھەم دێت". بۆ لایبنیتز، واڵایی دەرھەستکارییەکی ئارمانی بوو لە پێوەندییەکانی نێوان بوونەوەرە تاکەکان یان شوێنەکانیان (کە بۆیان ھەیە بیانبێت) و بەو بۆنەوە نەیدەتوانی بێناوبڕ بێت و پێویست بوو ناوبەناو و پچڕ پچڕ بێت. لەم ڕوانگەیەوە، واڵایی وەکوو پێوەندیی نێوان ئەندامانی بنەماڵە وایە. ئەگەرچی ئەندامان لەگەڵ یەکتردا پێوەندییان ھەیە، بەڵام پێوەندییەکان سەربەخۆ و بەبێ ئەندامان بوونیان نییە.