بۆشایی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

لە سەدەی ھەڤدەھەمدا [[فەلسەفەی واڵایی و کات]] وەکوو مژارێکی ناوەندی لە [[مەعریفەتناسی]] و [[مێتافیزیک]]‌دا خۆی نواند. لە ناودڵیدا، [[گۆتفرید لایبنیتز]]، فەیلەسووف و بیرکاری ئاڵمانی، وە [[ئیساک نیوتن]]، فیزیکزان و بیرکاری ئینگلیزی، دوو بیردۆزی دژبەیەکیان سەبارەتی گەوھەری واڵایی شرۆڤە کرد. لایبنیتز واڵاییی بە بوونەوەرێک کە سەربەخۆیانە لە سەرووی ماددەوە بوونی ھەیە نەدەزانی؛ بە لای ئەوەوە واڵایی زیاتر لە کۆمەڵێک پێوەندی لە نێوان تەنەکانی ناو جیھاندا ھیچی تر نەبوو. ئەو ئەیوت: "واڵایی ئەوەیە کە لە دانانی جێگاکان لە پاڵ یەکتردا بەرھەم دێت".