بۆشایی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

::''ئەم وتارە لەبارەی چوارچێوەی گشتیی بار و دوورییەوە نووسراوە. بۆ واڵاییی ئەوپەڕی کەشی زەوی، [[واڵاییی دەرەکی]] ببینە. بۆ گشت بەکارچوونەکانی تر، [[واڵایی (ڕوونکردنەوە)]] ببینە.''

 

 

واڵایی لە [[فیزیک]]‌دا زۆربەی جارەکان لە سێ [[ڕەھەند]] ([[پانایی|پانی]]، [[درێژی]]، [[بەرزی]]) دا دەھێنرێتە پێش چاو، ھەرچەند کە فیزیکزانەکانی ئەم سەردەمە زیاتر ئەو (=واڵایی) وێڕای [[کات]]، بە بەشێک لە پەیوەستاری بێسنووری چوار-ڕەھەندیی ناسراو بە [[کاتجێ]] دەزانن.

 

زۆرێک لە پرسە فەلسەفییەکان لە سەدەی ھەڤدەھەم و لە سەرەتای گەشەی [[میکانیکی کلاسیک]]دا سەریان ھەڵدا. لە ڕوانگەی [[ئیساک نیوتن]]‌ەوە، واڵایی ڕەھا بوو - بە واتای ئەوە کە ئازاد و سەربەخۆ لە بوونی ماددە تێیدا، ھەردەم ھەبووە. دیکەی [[فەلسەفەی سروشتی|فەیلەسووفە سروشتییەکان]]، وەکوو [[گۆتفرید لایبنیتز]]، وا بیریان دەکردەوە کە واڵایی کۆمەڵێک پێوەندییی لە نێوان شتەکان بێت کە بار و دوورییان لە یەکتر داویە بەدەستەوە. لە سەدەی ١٨ھەمدا، [[ئیمانوێل کانت]] واڵایی و کاتی وەکوو توخمەکانی چوارچێوەیەکی ڕێکخراو وەسف کرد کە مرۆڤەکان بۆ شێوەدان بە ئەزموونەکانیان کەڵکی لێ وەردەگرن.

 

== واڵایی لە فەلسەفەدا ==