بۆشایی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

'''جێ''' ئەو کراوەیییە بێسنوور و سێ-ڕەھەندییەیە کە شتەکان و پێشھاتەکان تێیدا ڕوو دەدەن و بار و شوێنیان ڕێژەیییە. ▼

جێی فیزیکی زۆرجار لە سێ [[ڕەھەند]] ([[پانایی|پانی]]، [[درێژی]]، [[بەرزی]]) دا دەھێنرێتە پێش چاو، ھەرچەند کە فیزیکزانەکانی ئەم سەردەمە زیاتر ئەو (=جێ) وێڕای [[کات]]، بە بەشێک لە پەیوەستاری بێسنووری چوار-ڕەھەندیی ناسراو بە [[کاتجێ]] دەزانن. ▼

لە بیرکاریدا، [[بیرکار|بیرکارەکان]] جێگەگەلێک بە جۆراوجۆر ژمارەی ڕەھەند و پێکھاتەی بنچینەیییەوە دەپشکنن. ▼

دەوترێت کە چەمکی جێ گرنگی و بایەخی بنەڕەتیی ھەیە بۆ تێگەیشتنێک لە گەردوونی فیزیکی. ئەمە لەگەڵ ئەوەدایە کە نایەکدەنگیی نێوان [[فەیلەسووف|فەیلەسووفەکان]] لەسەر ئەوەی کە ئاخۆ جێ خۆی بوونێکە، یان پێوەندییەکە لە نێوان بوونەکاندا، یان بەشێکە لە چوارچێوەیەکی تێگەیشتەیی، ھەر بەردەوامە. ▼

زۆرێک لە پرسە فەلسەفییەکان لە سەدەی ھەڤدەھەم و لە سەرەتای گەشەی [[میکانیکی کلاسیک]]دا سەریان ھەڵدا. لە ڕوانگەی [[ئیساک نیوتن]]‌ەوە، جێ ڕەھا بوو - بە واتای ئەوە کە ئازاد و سەربەخۆ لە بوونی ماددە تێیدا، ھەردەم ھەبووە. دیکەی [[فەلسەفەی سروشتی|فەیلەسووفە سروشتییەکان]]، وەکوو [[گۆتفرید لایبنیتز]]، وا بیریان دەکردەوە کە جێ کۆمەڵێک پێوەندییی لە نێوان شتەکان بێت کە بار و دوورییان لە یەکتر داویە بەدەستەوە. لە سەدەی ١٨ھەمدا، [[ئیمانوێل کانت]] جێ و کاتی وەکوو توخمەکانی چوارچێوەیەکی ڕێکخراو وەسف کرد کە مرۆڤەکان بۆ شێوەدان بە ئەزموونەکانیان کەڵکی لێ وەردەگرن.▼