دیموکراسییەتی نوێنەرایەتی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
ب Guherandina 211.76.97.230 hat betal kirin, vegerand guhartoya dawî ya Abdo36
No edit summary
ھێڵی ١:
{{soranî}}{{rtlRtl}}
'''دیموکراسیەتى نوێنەرایەتى''' شێوەیەک لە شێوەکانى [[دیموكراسی|دیموکراتى]] پێکدەھێنێت و تیۆرێکى مەدەنیە کە تیایدا دەنگدەران ( بە شێوازێکى نھێنى و ئازاد لە ھەلبژاردنێکى فرەلایەندا) ئەو نوێنەرانەى کە نوێنەرایەتیان دەکەن ھەڵدەبژێرن, ئەمانە نابن بە بریکارى دەنگدەران تەنھا نوێنەریانن – یان بە مانایەکى تر واتە تەنھا لەو کاتە کارناکەن کە دەنگدەران ئاراستەیان بکەن بەڵکو دەسەڵاتێکى ئەوتۆیان ھەیە کە بتوانن دەسپێشخەرى بکەن لە کاتى ھاتنەکایەوەى گۆرانکاریەکان. دیموکراسیەتە لیبرالیە نوێکان بە نمونەى گرنگى دیموکراسیەتى نوێنەرایەتى دادەنرێن. و لە ویلایەتە یەکگرتووەکانى ئەمەریکا زۆربەى جار ئەم زاراوەیە ھاوتاى ماناى زاراوەى "کۆمارى" دادەنرێت.
 
دیموکراسیەتى نوێنەرایەتى بەخشینى دەسەڵاتێکى گەورەتر بۆ نوێنەران لە پەرلەمان لەخۆوەدەگرێت وەک لەوەى کە شانشینیەتى دەستورى یان دیموکراتیەتى ھاوبەشیکردن (participatory democracy) دەیبەخشێت لەبەر ئەوە ھەموو دەستورەکان بەدەق لەسەر سەربەخۆیى دادگەرى و رێوشوێنەکانى تر دەنووسێت بۆ ھاوسەنگکردنى دەسەڵاتە نوێنەرایەتیەکان:
 
*دیموکراسیەت گۆڕینى نوێنەرەکان لە خۆوەدەگرێت کاتێک کە دەنگدەرەکانیان لێیان رازى نەبن.
== '''دیموكراسیه‌تى نویَنه‌رایه‌تى''' ==
*و ھەروەھا ھەندێک وردەکارى دیموکراسیانەى تر لە خۆوەدەگرێت ( وەک کۆمیتەى شانشینى کەنەدى بۆ نمونە) یان
*ھەندێک رێوشوێنى دیموکراسیانەى راستەوخۆ (وەک ریفراندۆم بۆ نمونە), بەڵام سەرەڕاى ئەوەش بە رێوشوێنى پەیوەست دانانرێن و زۆربەى جار ئەنجامدانیان پێویستى بە بڕیارێک ھەیە کە لە پەرلەمانەوە دەربچێت - واتە دەسەڵاتى یاسا ھەر بە دەستى نوێنەران لە پەرلەمانەوە دەمێنێتەوە.
*رێگا چارەى ماناوەند لە نێوان ئەو دوو دیموکراسیەتەدا بریتیە لە بوونى " پەرلەمانێکى باڵاتر" کە لە رێگەى دەنگدانى راستەوخۆوە ھەڵنەبژێردرابن نمونەش لەسەر ئەوە وەک ئەنجوومەنى پیرانى کەنەدى کە بە کۆپیەکى ھاوتاى ئەنجومەنى لۆردەکانى بەریتانیا.
 
نەریتى ھەڵبژاردنى نوێنەرانى ویلایەتەکان لە ئەوروپا لە سەدەى نۆزدەھەم ( و بە شێوەیەکى زیاتر کاریگەرانەتر کە نوێنەرایەتى ھەموو چینێکیان دەکرد بەڵام بە شێوەیەکى جیاواز لەوەى کە ئێمە دەیبینین) بۆ پێشکەشکردنى راوێژکارى ئاراستەکردنى پاشاکان بووە ھۆى دروستکردنى ئاشنایەتیەکى قووڵ لەگەڵ سیستەمى نوێنەرایەتیکردن. و ئیدمۆند بۆرک لە گووتارەکەیدا لەبەردەم دەنگدەراندا لە بریستۆل راڤەکردنێکى تەقلیدى ماف و ئەرکەکانى نوێنەرى ھەڵبژێردراوى پێشکەشکرد.
دیموكراسیه‌تى نویَنه‌رایه‌تى شیَوه‌یه‌ك له‌ شیَوه‌كانى دیموكراتى پیَكده‌هیَنیَت و تیۆریَكى مه‌ده‌نیه‌ كه‌ تیایدا ده‌نگده‌ران ( به‌ شیَوازیَكى نهیَنى و ئازاد له‌ هه‌لبژاردنیَكى فره‌لایه‌ندا) ئه‌و نویَنه‌رانه‌ى كه‌ نویَنه‌رایه‌تیان ده‌كه‌ن هه‌ڵده‌بژیَرن, ئه‌مانه‌ نابن به‌ بریكارى ده‌نگده‌ران ته‌نها نویَنه‌ریانن – یان به‌ مانایه‌كى تر واته‌ ته‌نها له‌و كاته‌ كارناكه‌ن كه‌ ده‌نگده‌ران ئاراسته‌یان بكه‌ن به‌ڵكو ده‌سه‌ڵاتیَكى ئه‌وتۆیان هه‌یه‌ كه‌ بتوانن ده‌سپیَشخه‌رى بكه‌ن له‌ كاتى هاتنه‌كایه‌وه‌ى گۆرانكاریه‌كان. دیموكراسیه‌ته‌ لیبرالیه‌ نویَكان به‌ نمونه‌ى گرنگى دیموكراسیه‌تى نویَنه‌رایه‌تى داده‌نریَن. و له‌ ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كانى ئه‌مه‌ریكا زۆربه‌ى جار ئه‌م زاراوه‌یه‌ هاوتاى ماناى زاراوه‌ى "كۆمارى" داده‌نریَت.
دیموكراسیه‌تى نویَنه‌رایه‌تى به‌خشینى ده‌سه‌ڵاتیَكى گه‌وره‌تر بۆ نویَنه‌ران له‌ په‌رله‌مان له‌خۆوه‌ده‌گریَت وه‌ك له‌وه‌ى كه‌ شانشینیه‌تى ده‌ستورى یان دیموكراتیه‌تى هاوبه‌شیكردن (participatory democracy) ده‌یبه‌خشیَت له‌به‌ر ئه‌وه‌ هه‌موو ده‌ستوره‌كان به‌ده‌ق له‌سه‌ر سه‌ربه‌خۆیى دادگه‌رى و ریَوشویَنه‌كانى تر ده‌نووسیَت بۆ هاوسه‌نگكردنى ده‌سه‌ڵاته‌ نویَنه‌رایه‌تیه‌كان:
 
ئەو جەماوەریەتیە زۆرەى کە دیموکراسیەت وەدەستى ھێنا لە دواى شۆڕشى پیشەسازیەوە بوو لە کاتێکدا کە ژمارەى ھاوڵاتیانى وڵاتە پیشەسازیەکان زۆر بوو یان (لە سەردەمە نوێترەکاندا) ھاوڵاتیان زیاتر گرنگى خۆیان بۆ سیاسەت دەردەخست, بەڵام ئەو ژمارە زۆرەى خەڵک و تەکنەلۆجیا لەو سەردەمە نەگونجاو بوون بۆ دیموکراسیەتى راستەوخۆ.
 دیموكراسیه‌ت گۆرِینى نویَنه‌ره‌كان له‌ خۆوه‌ده‌گریَت كاتیَك كه‌ ده‌نگده‌ره‌كانیان لیَیان رازى نه‌بن.
 
شانشینى یەکگرتووى [[بەریتانیا]] بە ولاتێکى سیستەم دیموکراسى نوێنەرایەتى دادەنرێت و ئەڵمانیاش بە ھەمان شێوە لەساڵى [[1949]] وابوو و ویلایەتە یەکگرتووەکانى ئەمەریکا و کەندا دوونمونەى ترن بۆ جێبەجێکردنى دیموکراسیەتى نوێنەرایەتى.
 و هه‌روه‌ها هه‌ندیَك ورده‌كارى دیموكراسیانه‌ى تر له‌ خۆوه‌ده‌گریَت ( وه‌ك كۆمیته‌ى شانشینى كه‌نه‌دى بۆ نمونه‌) یان
لە ساڵى [[2003]] توانرا بۆ یەکەم جار لە مێژووى مرۆڤایەتیدا بوونرێت کە زۆرینەى دانیشتوانى سەر گۆى زەوى لەسایەى سیستەمى دیموکراسیەتى نوێنەرایەتیدا دەژین لە ناویشیاندا ئەو شانشینیەتە دەستوریانەش کە حکومەتێکى نوێنەرایەتى بەھێزیان ھەیە.
 
{{-Rtl}}
 هه‌ندیَك ریَوشویَنى دیموكراسیانه‌ى راسته‌وخۆ (وه‌ك ریفراندۆم بۆ نمونه‌), به‌ڵام سه‌ره‌رِاى ئه‌وه‌ش به‌ ریَوشویَنى په‌یوه‌ست دانانریَن و زۆربه‌ى جار ئه‌نجامدانیان پیَویستى به‌ برِیاریَك هه‌یه‌ كه‌ له‌ په‌رله‌مانه‌وه‌ ده‌ربچیَت --- واته‌ ده‌سه‌ڵاتى یاسا هه‌ر به‌ ده‌ستى نویَنه‌ران له‌ په‌رله‌مانه‌وه‌ ده‌میَنیَته‌وه‌.
 
[[Kategorî:ڕامیاری]]
 ریَگا چاره‌ى ماناوه‌ند له‌ نیَوان ئه‌و دوو دیموكراسیه‌ته‌دا بریتیه‌ له‌ بوونى " په‌رله‌مانیَكى باڵاتر" كه‌ له‌ ریَگه‌ى ده‌نگدانى راسته‌وخۆوه‌ هه‌ڵنه‌بژیَردرابن نمونه‌ش له‌سه‌ر ئه‌وه‌ وه‌ك ئه‌نجوومه‌نى پیرانى كه‌نه‌دى كه‌ به‌ كۆپیه‌كى هاوتاى ئه‌نجومه‌نى لۆرده‌كانى به‌ریتانیا.
[[Kategorî:سۆرانی]]
نه‌ریتى هه‌ڵبژاردنى نویَنه‌رانى ویلایه‌ته‌كان له‌ ئه‌وروپا له‌ سه‌ده‌ى نۆزده‌هه‌م ( و به‌ شیَوه‌یه‌كى زیاتر كاریگه‌رانه‌تر كه‌ نویَنه‌رایه‌تى هه‌موو چینیَكیان ده‌كرد به‌ڵام به‌ شیَوه‌یه‌كى جیاواز له‌وه‌ى كه‌ ئیَمه‌ ده‌یبینین) بۆ پیَشكه‌شكردنى راویَژكارى ئاراسته‌كردنى پاشاكان بووه‌ هۆى دروستكردنى ئاشنایه‌تیه‌كى قووڵ له‌گه‌ڵ سیسته‌مى نویَنه‌رایه‌تیكردن. و ئیدمۆند بۆرك له‌ گووتاره‌كه‌یدا له‌به‌رده‌م ده‌نگده‌راندا له‌ بریستۆل راڤه‌كردنیَكى ته‌قلیدى ماف و ئه‌ركه‌كانى نویَنه‌رى هه‌ڵبژیَردراوى پیَشكه‌شكرد.
 
 
ئه‌و جه‌ماوه‌ریه‌تیه‌ زۆره‌ى كه‌ دیموكراسیه‌ت وه‌ده‌ستى هیَنا له‌ دواى شۆرِشى پیشه‌سازیه‌وه‌ بوو له‌ كاتیَكدا كه‌ ژماره‌ى هاوڵاتیانى وڵاته‌ پیشه‌سازیه‌كان زۆر بوو یان (له‌ سه‌رده‌مه‌ نویَتره‌كاندا) هاوڵاتیان زیاتر گرنگى خۆیان بۆ سیاسه‌ت ده‌رده‌خست, به‌ڵام ئه‌و ژماره‌ زۆره‌ى خه‌ڵك و ته‌كنه‌لۆجیا له‌و سه‌رده‌مه‌ نه‌گونجاو بوون بۆ دیموكراسیه‌تى راسته‌وخۆ.
شانشینى یه‌كگرتووى به‌ریتاینا به‌ ولاتیَكى سیسته‌م دیموكراسى نویَنه‌رایه‌تى داده‌نریَت و ئه‌ڵمانیاش به‌ هه‌مان شیَوه‌ له‌ساڵى 1949 وابوو و ویلایه‌ته‌ یه‌كگرتووه‌كانى ئه‌مه‌ریكا و كه‌ندا دوونمونه‌ى ترن بۆ جیَبه‌جیَكردنى دیموكراسیه‌تى نویَنه‌رایه‌تى.
له‌ ساڵى 2003 توانرا بۆ یه‌كه‌م جار له‌ میَژووى مرۆڤایه‌تیدا بوونریَت كه‌ زۆرینه‌ى دانیشتوانى سه‌ر گۆى زه‌وى له‌سایه‌ى سیسته‌مى دیموكراسیه‌تى نویَنه‌رایه‌تیدا ده‌ژین له‌ ناویشیاندا ئه‌و شانشینیه‌ته‌ ده‌ستوریانه‌ش كه‌ حكومه‌تیَكى نویَنه‌رایه‌تى به‌هیَزیان هه‌یه‌.
 
 
[[ديموكراسي]]
 
[[ديموكراسي ئازاد]]
 
[[سیاسه‌ت]]