کۆمەڵەی نەتەوەکان: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
ب بۆت: گواستنەوەی 76 پەیوەندیی نێوانویکی، ئێستا دابین کراوە لەسەر ویکیدراوە لە d:q38130
مەزنەمراز ، وێنە
ھێڵی ١:
[[پەڕگە:Symbol of the League of Nations.svg|thumb|دروشمی کۆمەڵەی نەتەوەکان]]
'''کۆمەڵەی نەتەوەکان''' ڕێکخراوەیەکی ناونەتەوەیی بوو کە لە ساڵی [[١٩٢٠]] و لە ئاکامی پەسەندکرانی [[پەیماننامەی ڤێرسای]] دامەزرا و بە دامەزرانی [[ڕێکخراوی نەتەوە یەکگرتووەکان]] لە ساڵی [[١٩٤٦]] لێک ھەڵوەشایەوە. کۆمەڵەکە سەرجەم ٥٨ ئەندامی بوو و ئامانجەکانی بریتین بوون لە: [[چەکداماڵین|چەکداماڵینی]] جیھانی، بەرگری لە پێشھاتنی شەڕ، چارەسەرکردنی ناکۆکییەکانی نێوان ئەندامان لە ڕێگەی وتوبێژ و دیپلۆماسی و ھەروەھا باشترکردنی باری ژیان لە ئاستی جیھانیدا.
 
دەسپێکی ھەڵوەشانەوەی کۆمەڵە ئەو کاتە بوو کە ھەندێک [[دەوڵەتی سەروەر|دەوڵەتان]] دەستیان دایە داگیرکاری و کۆمەڵەش ھیچی لە دەست نەھات. بۆ وێنە [[ژاپۆن]] بە ھەڵگیرسانی شەڕی دووھەمی خۆی لەگەڵ [[چین]]، لە ساڵی ١٩٣١ لە کۆمەڵە ھاتە دەرەوە. یان [[ھیتلەر]] لە ساڵی ١٩٣٣ وڵاتەکەی لە کۆمەڵە کێشایە دەرەوە کە ئەنجامەکەی بوو بە [[شەڕی جیھانیی دووھەم]].
 
== ئامانجەکانی کۆمەڵەکە ==
ئامانجە سەرەكیەكانیسەرەکیەکانی كۆمەڵەیکۆمەڵەی گەلان بەپێی ئەوەی لەبە ڵێنەكەیڵێنەکەی دا هاتووە،ھاتووە، پوخت دەبنەوە لە:
 
1-# پێكهێنان‌وپێکھێنان‌و پاراستنی ئاشتی‌و ئاسایشی نێودەوڵەتی.
2-# كاركردنکارکردن بۆ پتەو كردنیکردنی هریكاریھریکاری نێوان دەوڵەتان.
3-# پەنابردن بۆ هێزلەھێزلە چارەسەری كێشەوکێشەو باسو خواسە نێودەوڵەتیەكاندانێودەوڵەتیەکاندا.
4-# ڕێزگرتنی یاسا نێودەوڵەتیەكان‌ونێودەوڵەتیەکان‌و ئەو پەیمان‌و بەڵێنانەی كەکە لەپەیماننامە نێودەوڵەتیەكاندانێودەوڵەتیەکاندا هاتووەھاتووە.
5-# دامەزراندنی چەند پەیوەندیەكیپەیوەندیەکی پتە وو دۆستانە لەنێوان دەوڵەتە جیاجیاكانداجیاجیاکاندا لەسەر بنەمای یەكسانی‌ویەکسانی‌و دادپەروەری.
 
== ڕاسپاردەی گشتی یان سكرتاریەتسکرتاریەت ==
2- كاركردن بۆ پتەو كردنی هریكاری نێوان دەوڵەتان.
 
ئەمەش دەستەی بەردەوامی ناو كۆمەکۆمە ڵەیەو لەسەرو هەمویانەوەھەمویانەوە ئەمیندارێتی گشتی لەلایەن ئەنجومەنەوە بەیەكبەیەک دەنگ هەڵدەبژێرێت‌وھەڵدەبژێرێت‌و كۆمەڵەشکۆمەڵەش بەزۆرینەی دەنگ ڕەزامەندی لەسەر دەردەبڕن. یاریدەدەرانێكیشیاریدەدەرانێکیش یارمەتی ئەمیندار دەدەن كەکە بەڕەزامەندی ئەنجومەن هەڵیانھەڵیان دەبژێرێت، هەروەهاھەروەھا كۆمەڵێ‌کۆمەڵێ كارمەندکارمەند هەبوونھەبوون. ئەركیئەرکی سكرتاریەتسکرتاریەت ئامادەكردنیئامادەکردنی لێكۆڵینەوەولێکۆڵینەوەو بەڵگەنامە گرنگەكانگرنگەکان بوو بۆ ئەنجومەن‌و كۆمەڵە،کۆمەڵە، لەكاتیلەکاتی هەڵگیرساندنیھەڵگیرساندنی جەنگ یان چەند بارێكدابارێکدا كەکە هەڕەشەیھەڕەشەی جەنگ بكەن،بکەن، سكرتێریسکرتێری گشتی ئەنجومەن بانگهێشتبانگھێشت دەكاتدەکات بۆ كۆبونەوەکۆبونەوە.
3- پەنابردن بۆ هێزلە چارەسەری كێشەو باسو خواسە نێودەوڵەتیەكاندا.
 
ڕۆڵی كۆمەڵەیکۆمەڵەی گەلان تەواو سنوردار بوو، چونكەچونکە ئەو ڕاو بۆچونانەی تیایداتێیدا زاڵبوون دەربڕی ڕای دەوڵەتە سەركەوتووەكانسەرکەوتووەکان بوون‌و مۆركیمۆرکی ئەوروپی‌و بەشێوەیەكیبەشێوەیەکی تایبەتیش مۆركیمۆرکی بەریتانی‌و فەرەنسی بەسەر هەمووھەموو چالاكیەكانیچالاکیەکانی دا زاڵبوو، لەگەڵ ئەمەشدا لەگەڵ كەموكورتیەكانیکەموکورتیەکانی دا هەنگاوێكیھەنگاوێکی پێشڕەوی بوو بەئامانجی هاریكاریەكیھاریکاریەکی ڕێكخراووڕێکخراوو بەردەوامی نێودەوڵەتی.
4- ڕێزگرتنی یاسا نێودەوڵەتیەكان‌و ئەو پەیمان‌و بەڵێنانەی كە لەپەیماننامە نێودەوڵەتیەكاندا هاتووە.
 
لەگەڵ ئەم سروشتەشیدا، چەندین كێشەیکێشەی گرنگی چارەسەركردوچارەسەرکردو چارەسەری بۆ هەندێكیانھەندێکیان دانا، لەگرنگترینیان ململانێی نێوان سویدو فنلەندا بوو لەسەر دورگەكانیدورگەکانی (ئەلەند)‌و و رَاپرسی لەسیلیزیای سەرو‌و دیاریكردنیدیاریکردنی سنوری یوگسلافیای ئەلبانی‌و سنوری یوگسلافی یۆنانی‌و سنوری نێوان یۆنان‌و بولگاریا، چاویشی خشاند بەململانێی نێوان ئیتاڵیاو یۆناندا لەسەر دورگەی كورفوکورفو ململانێی نێوان پۆلیڤیاو ئۆراگوای بەهۆیبەھۆی هەرێمیھەرێمی (تشاكوتشاکو) وە، ململانێی نێوان یابان‌و چین‌و نێوان عێراق‌و توركیاتورکیا لەسەر ویلایەتی موسڵ‌و نێوان لیتوانیاو پۆڵۆنیا لەسەر شاری فلنس‌و چە ندین كێشەیکێشەی تری نێودەوڵەتی كەکە كۆمەڵەیکۆمەڵەی گەلان توانی هەندێكیانھەندێکیان چارەسەر بكات،بکات، بەڵام لەچارەسەری كێشەکێشە سەرەكیەكانیسەرەکیەکانی تردا سەركەوتونەبووسەرکەوتونەبوو بەتایبەت مەسەلەی چەكچەک داماڵین‌و كاركردنکارکردن بۆ كەمكردنەوەیکەمکردنەوەی خۆپڕچەكخۆپڕچەک كردن‌وکردن‌و كێشەیکێشەی دەست تێوەردانە جەنگی ناوخۆ لەئیسپانیا لەساڵی 1936‌و١٩٣٦و هەروەهاھەروەھا دەست درێژی ئیتاڵی بۆسەر حەبەشە، هەروەكھەروەک نەیتوانی ڕێ‌ڕێ بگرێت لەڕودانی جەنگی دووەمی جیهانیجیھانی. پێویستە لێرەدا ئەو ڕۆڵە باشانە باس بكەینبکەین كەکە چەند دەستەیەكیدەستەیەکی نێودەوڵەتی بینیان كەکە لەچەند لایەنێكیلایەنێکی ژیانی گەلان‌و دەوڵەتاندا ڕۆڵیان بینی وەكوەک ڕێكخراویڕێکخراوی كاریکاری نێودەوڵەتی‌و دادگای دادی هەمیشەییھەمیشەیی نێودەوڵەتی.
5- دامەزراندنی چەند پەیوەندیەكی پتە وو دۆستانە لەنێوان دەوڵەتە جیاجیاكاندا لەسەر بنەمای یەكسانی‌و دادپەروەری.
 
ڕێكخراویڕێکخراوی كاریکاری نێودەوڵەتی: لەماددەی 23ی٢٣ی بەڵێنی كۆمەڵەیکۆمەڵەی گەلاندا هاتووەھاتووە كەکە پێویستە ڕێكخراوێكڕێکخراوێک دابمەزرێت بۆ كاریکاری نێودەوڵەتی كەکە ئامانجی ئامادەسازی چەند بارێكیبارێکی دادوەرانەی مرۆییانە بێت بۆ كرێكارانیکرێکارانی ژن‌و پیاو‌و منداڵ لەهەموولەھەموو بەش‌و ناوچەكانداناوچەکاندا. لەساڵی 1919دا١٩١٩دا دەستەیەكیدەستەیەکی سەربەخۆ دامەزراو لەچوارچێوەی كۆمەڵەیکۆمەڵەی گەلاندا كاریکاری كرد‌وکرد‌و یاسا دانانە تایبەتیەكانیتایبەتیەکانی دانا بەشاككردنیبەشاککردنی باری گەلان‌و مەرجەكانیمەرجەکانی كاروکارو ڕێكخستنیڕێکخستنی ماوەی كاروکارو نەهێشتنینەھێشتنی بێكاریبێکاری لەگەڵ داننان بەبنەمای ئازادی سەندیكاكانسەندیکاکان. ئەوەی ڕێكخراویڕێکخراوی كاریکاری نێودەوڵەتی جیادەكاتەوەجیادەکاتەوە ئەوەیە كەکە حكومەت‌وحکومەت‌و كرێكاروکرێکارو خاوەن كارەكانیکارەکانی لەخۆدەگرت، گرنگترین دەزگاكانیدەزگاکانی ڕێكخراویڕێکخراوی كاریشکاریش بریتیبوون لە:
==ڕاسپاردەی گشتی یان سكرتاریەت==
 
كۆنگرەیکۆنگرەی گشتی: یان كۆنگرەیکۆنگرەی كاریکاری نێودەوڵەتی كەکە بەرزترین دەزگا بوو هەمووھەموو دەوڵەتێكدەوڵەتێک بەدوو نوێنەر بەشداری تیادا دەكردویەكێكیاندەکردویەکێکیان لەكرێكاران‌ولەکرێکاران‌و ئەویتریش لەخاوەن كارەكانکارەکان بوو.
ئەمەش دەستەی بەردەوامی ناو كۆمە ڵەیەو لەسەرو هەمویانەوە ئەمیندارێتی گشتی لەلایەن ئەنجومەنەوە بەیەك دەنگ هەڵدەبژێرێت‌و كۆمەڵەش بەزۆرینەی دەنگ ڕەزامەندی لەسەر دەردەبڕن. یاریدەدەرانێكیش یارمەتی ئەمیندار دەدەن كە بەڕەزامەندی ئەنجومەن هەڵیان دەبژێرێت، هەروەها كۆمەڵێ‌ كارمەند هەبوون. ئەركی سكرتاریەت ئامادەكردنی لێكۆڵینەوەو بەڵگەنامە گرنگەكان بوو بۆ ئەنجومەن‌و كۆمەڵە، لەكاتی هەڵگیرساندنی جەنگ یان چەند بارێكدا كە هەڕەشەی جەنگ بكەن، سكرتێری گشتی ئەنجومەن بانگهێشت دەكات بۆ كۆبونەوە.
 
ئەنجومەنی کارگێڕی: کە سەرپەرشتی کارەکانی سکرتاریەتی دەکردو دابەشکردنی کارەکانی کۆنگرەکانی دادەناو لەچل ئەندام پێکدەھات، بیستیان لەحکومەت‌و دەیش لەکرێکاران‌و دەکەی تریش لەخاوەن کارەکان.
ڕۆڵی كۆمەڵەی گەلان تەواو سنوردار بوو، چونكە ئەو ڕاو بۆچونانەی تیایدا زاڵبوون دەربڕی ڕای دەوڵەتە سەركەوتووەكان بوون‌و مۆركی ئەوروپی‌و بەشێوەیەكی تایبەتیش مۆركی بەریتانی‌و فەرەنسی بەسەر هەموو چالاكیەكانی دا زاڵبوو، لەگەڵ ئەمەشدا لەگەڵ كەموكورتیەكانی دا هەنگاوێكی پێشڕەوی بوو بەئامانجی هاریكاریەكی ڕێكخراوو بەردەوامی نێودەوڵەتی.
 
سکرتاریەتی گشتی: کە بەڕێوەبەرێکی گشتی سەرکردایەتی دەکردو مەڵبەندەکانی لەجنێف بوو لەسویسرا.
لەگەڵ ئەم سروشتەشیدا، چەندین كێشەی گرنگی چارەسەركردو چارەسەری بۆ هەندێكیان دانا، لەگرنگترینیان ململانێی نێوان سویدو فنلەندا بوو لەسەر دورگەكانی(ئەلەند)‌و رَاپرسی لەسیلیزیای سەرو‌و دیاریكردنی سنوری یوگسلافیای ئەلبانی‌و سنوری یوگسلافی یۆنانی‌و سنوری نێوان یۆنان‌و بولگاریا، چاویشی خشاند بەململانێی نێوان ئیتاڵیاو یۆناندا لەسەر دورگەی كورفو ململانێی نێوان پۆلیڤیاو ئۆراگوای بەهۆی هەرێمی (تشاكو)وە، ململانێی نێوان یابان‌و چین‌و نێوان عێراق‌و توركیا لەسەر ویلایەتی موسڵ‌و نێوان لیتوانیاو پۆڵۆنیا لەسەر شاری فلنس‌و چە ندین كێشەی تری نێودەوڵەتی كە كۆمەڵەی گەلان توانی هەندێكیان چارەسەر بكات، بەڵام لەچارەسەری كێشە سەرەكیەكانی تردا سەركەوتونەبوو بەتایبەت مەسەلەی چەك داماڵین‌و كاركردن بۆ كەمكردنەوەی خۆپڕچەك كردن‌و كێشەی دەست تێوەردانە جەنگی ناوخۆ لەئیسپانیا لەساڵی 1936‌و هەروەها دەست درێژی ئیتاڵی بۆسەر حەبەشە، هەروەك نەیتوانی ڕێ‌ بگرێت لەڕودانی جەنگی دووەمی جیهانی. پێویستە لێرەدا ئەو ڕۆڵە باشانە باس بكەین كە چەند دەستەیەكی نێودەوڵەتی بینیان كە لەچەند لایەنێكی ژیانی گەلان‌و دەوڵەتاندا ڕۆڵیان بینی وەك ڕێكخراوی كاری نێودەوڵەتی‌و دادگای دادی هەمیشەیی نێودەوڵەتی.
 
== دادگای دادی هەمیشەییھەمیشەیی نێودەوڵەتی 1922 ==
ڕێكخراوی كاری نێودەوڵەتی: لەماددەی 23ی بەڵێنی كۆمەڵەی گەلاندا هاتووە كە پێویستە ڕێكخراوێك دابمەزرێت بۆ كاری نێودەوڵەتی كە ئامانجی ئامادەسازی چەند بارێكی دادوەرانەی مرۆییانە بێت بۆ كرێكارانی ژن‌و پیاو‌و منداڵ لەهەموو بەش‌و ناوچەكاندا. لەساڵی 1919دا دەستەیەكی سەربەخۆ دامەزراو لەچوارچێوەی كۆمەڵەی گەلاندا كاری كرد‌و یاسا دانانە تایبەتیەكانی دانا بەشاككردنی باری گەلان‌و مەرجەكانی كارو ڕێكخستنی ماوەی كارو نەهێشتنی بێكاری لەگەڵ داننان بەبنەمای ئازادی سەندیكاكان. ئەوەی ڕێكخراوی كاری نێودەوڵەتی جیادەكاتەوە ئەوەیە كە حكومەت‌و كرێكارو خاوەن كارەكانی لەخۆدەگرت، گرنگترین دەزگاكانی ڕێكخراوی كاریش بریتیبوون لە:
 
پرۆژەیەكیپرۆژەیەکی تایبەت دانراو پێشنیاری پێكهێنانیپێکھێنانی دادگایەكیدادگایەکی دادی نێودەوڵەتی دەكرددەکرد كەکە گوێبیست‌و بینەری سكاڵاسکاڵا نێودەوڵەتیەكاننێودەوڵەتیەکان بێت‌و بڕیارە ڕاوێژكاریەڕاوێژکاریە تایبەتیەكانتایبەتیەکان بەهەمووبەھەموو ناكۆكیەكناکۆکیەک دەربكات،دەربکات، لە15لە١٥ دادوەر پێكدەهات‌وپێکدەھات‌و بۆ ماوەی 9٩ ساڵ هەڵدەبژێرران‌وھەڵدەبژێرران‌و پێگەی دادگا كەکە لەشاری لاهایلاھای بێت لەهۆڵەندا،لەھۆڵەندا، پەنابردن بۆ دادگا كەکە سەبارەت بەدەوڵەتان بەخواست بوو، دادگاكەدادگاکە كەلەکەلە چارەسەری ناكۆكیەناکۆکیە نێودەوڵەتیەكاندانێودەوڵەتیەکاندا هیچھیچ ڕۆڵێكیڕۆڵێکی بەرچاوی نەدەبینی، بەتایبەت كەکە كەوتبووەکەوتبووە ژێر كاریگەریکاریگەری دەوڵەتە خاوەن هەھە ژمون‌و زاڵەكانزاڵەکان بەسەر چالاكیەكانیچالاکیەکانی داگای نێودەوڵەتیدا.
كۆنگرەی گشتی: یان كۆنگرەی كاری نێودەوڵەتی كە بەرزترین دەزگا بوو هەموو دەوڵەتێك بەدوو نوێنەر بەشداری تیادا دەكردویەكێكیان لەكرێكاران‌و ئەویتریش لەخاوەن كارەكان بوو.
 
ئەنجومەنی كارگێڕی: كە سەرپەرشتی كارەكانی سكرتاریەتی دەكردو دابەشكردنی كارەكانی كۆنگرەكانی دادەناو لەچل ئەندام پێكدەهات، بیستیان لەحكومەت‌و دەیش لەكرێكاران‌و دەكەی تریش لەخاوەن كارەكان.
 
سكرتاریەتی گشتی: كە بەڕێوەبەرێكی گشتی سەركردایەتی دەكردو مەڵبەندەكانی لەجنێف بوو لەسویسرا.
 
==دادگای دادی هەمیشەیی نێودەوڵەتی 1922==
 
پرۆژەیەكی تایبەت دانراو پێشنیاری پێكهێنانی دادگایەكی دادی نێودەوڵەتی دەكرد كە گوێبیست‌و بینەری سكاڵا نێودەوڵەتیەكان بێت‌و بڕیارە ڕاوێژكاریە تایبەتیەكان بەهەموو ناكۆكیەك دەربكات، لە15 دادوەر پێكدەهات‌و بۆ ماوەی 9 ساڵ هەڵدەبژێرران‌و پێگەی دادگا كە لەشاری لاهای بێت لەهۆڵەندا، پەنابردن بۆ دادگا كە سەبارەت بەدەوڵەتان بەخواست بوو، دادگاكە كەلە چارەسەری ناكۆكیە نێودەوڵەتیەكاندا هیچ ڕۆڵێكی بەرچاوی نەدەبینی، بەتایبەت كە كەوتبووە ژێر كاریگەری دەوڵەتە خاوەن هە ژمون‌و زاڵەكان بەسەر چالاكیەكانی داگای نێودەوڵەتیدا.