|
'''ئایدیۆلۆجی''' ، ''بیروبڕوا'' ، ''ئایدیۆلۆژیا'' ([[یۆنانی]]: Ιδεολογία؛ واتە "بڕواناسی" ، Ιδεο "ڕا، بڕوا" + λογία "ناسین، زانست"<ref>[http://www.etymonline.com/index.php?search=ideology فەرھەنگی ئێتیمۆلۆژیی سەرھێڵ]</ref>)له‌لە زمانی فه‌ڕه‌نسه‌دافەڕەنسەدا بریتییه‌بریتییە لهIdeeلەIdee به‌بە مانای تێڕوانین و بیروبۆچوون ؛''Logie'' به‌بە مانای ناسین.
''ئایدیۆلۆجی چه‌مکێکیچەمکێکی زۆر گران و ئاڵۆزه،ئاڵۆزە، به‌ڵامبەڵام ده‌توانیندەتوانین به‌بە کۆمه‌ڵێککۆمەڵێک [[بیر و ڕا]] پێناسه‌یپێناسەی بکه‌ینبکەین که‌کە ده‌بنه‌دەبنە سه‌رچاوه‌سەرچاوە بۆ ڕوونکردنه‌وه‌یڕوونکردنەوەی کار، ئاکار، چالاکی و چاوه‌ڕوانییه‌کانیچاوەڕوانییەکانی تاک و کۆمه‌ڵگایکۆمەڵگای مرۆڤ.''
له‌لە زاراوه‌یزاراوەی سیاسیدا بریتییه‌بریتییە له‌لە فه‌لسه‌فه‌یه‌کیفەلسەفەیەکی سیاسی و کۆمه‌ڵایه‌تیکۆمەڵایەتی که‌کە تێیدا [[کرده‌کردە]] و [[بیر]] به‌بە یه‌کیەک ئه‌ندازه‌ئەندازە گرنگییان هه‌یه‌ھەیە. ئایدیۆلۆجی سیسته‌مێکیسیستەمێکی هزرییه‌ھزرییە که‌کە هه‌مھەم ده‌خوازێدەخوازێ جیهانجیھان شه‌رحشەرح بکات، هه‌مھەم ئاڵوگۆڕی تێدا به‌دیبەدی بهێنێتبھێنێت. به‌بە واتایه‌کیواتایەکی تر هه‌رھەر ئایدیۆلۆجیایه‌کئایدیۆلۆجیایەک شێوازێکی خه‌یاڵیخەیاڵی له‌لە کۆمه‌ڵگاکۆمەڵگا به‌بە ده‌سته‌وه‌دەستەوە ئه‌دائەدا و له‌لە لایه‌نگرانیلایەنگرانی ده‌وێدەوێ ئه‌وئەو شێوازه‌شێوازە بچه‌سپێننبچەسپێنن.
ئه‌مئەم زاراوه‌یه‌زاراوەیە یه‌که‌میەکەم جار له‌لە شۆڕشی فه‌ڕه‌نسه‌فەڕەنسە و له‌لە لایه‌نلایەن [[دێستۆت دۆتراسی]] (1836١٨٣٦-1754١٧٥٤) بیرمه‌ندیبیرمەندی فه‌ڕه‌نسی،فەڕەنسی، له‌لە ساڵه‌کانیساڵەکانی 1796١٧٩٦ و98و٩٨ به‌کاربەکار برا.
بۆ ئه‌مئەم زاراوه‌زاراوە چوار لێکدانه‌وه‌یلێکدانەوەی هه‌یه‌ھەیە:
*'''مه‌به‌ستیمەبەستی تراسی''': واته‌واتە «هزرھزر ناسی» یان «زانستی هزره‌کانھزرەکان»
* '''شێوازی کۆمارخوازی لیبڕاڵ'''
*'''واتای ئیفلیجی فیکری و ئاکاری''' و هه‌روه‌هاھەروەھا جۆرێک له‌لە ڕادیکاڵیزمی ترسناک
*«'''دوکتۆرینی سیاسی'''»
هه‌ندێھەندێ مێژووونووسی فه‌لسه‌فه،فەلسەفە، سه‌ده‌یسەدەی نۆزده‌یاننۆزدەیان به‌بە «سه‌رده‌میسەردەمی ئایدیۆلۆجی» ناو بردووه‌بردووە. هۆیھۆی ئه‌مئەم ناولێنانه‌شناولێنانەش بۆ په‌رێشانیپەرێشانی هزرھزر وبیرگه‌لێکوبیرگەلێک ده‌گه‌ڕێته‌وه‌دەگەڕێتەوە که‌کە ده‌کرێدەکرێ به‌بە ئایدیۆلۆجیک پێناسه‌پێناسە بکرێن.
''ئایدیۆلۆجی جاری وایه‌وایە مانای پوخته‌پوختە ده‌به‌خشێدەبەخشێ و هه‌ندێھەندێ جاریش مانای ناپوخت ؛ واتا ناپوخته‌که‌یناپوختەکەی بریتییه‌بریتییە له‌لە: هه‌رھەر جۆره‌جۆرە بیرۆکه‌یێکبیرۆکەیێک که‌کە له‌لە سه‌رسەر (کرده‌کردە) چه‌قچەق ده‌به‌ستێدەبەستێ یان هه‌رھەر ته‌قالایه‌کتەقالایەک بۆ نزیک بوونه‌وه‌بوونەوە له‌لە کێشه‌کێشە سیاسییه‌کانسیاسییەکان له‌لە ژێر تیشکی ده‌زگایه‌کیدەزگایەکی ئایدیۆلۆجیدا. به‌ڵامبەڵام مانا پوخته‌که‌یپوختەکەی هه‌مانھەمان شرۆڤه‌یشرۆڤەی تراسییه‌تراسییە که‌کە پێنج تایبه‌تمه‌ندیتایبەتمەندی له‌لە خۆ ده‌گرێدەگرێ:''
*1١. ئایدیۆلۆجی ، تیۆرییه‌کیتیۆرییەکی تۆکمه‌یه‌تۆکمەیە له‌لە باره‌یبارەی مرۆڤ، کۆمه‌ڵگاکۆمەڵگا و جیهانه‌وه‌جیھانەوە.
*2٢. بۆ سیسته‌میسیستەمی سیاسی-کۆمه‌ڵایه‌تی،کۆمەڵایەتی، پرۆگرامێکی گشتی ئاراسته‌ئاراستە ده‌کاتدەکات.
*٣. گەیشتن بەم پرۆگرامە، ھەڵگری خەباتێکی تایبەتە.
*3. گه‌یشتن به‌م پرۆگرامه، هه‌ڵگری خه‌باتێکی تایبه‌ته.
*٤. بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانی، بێجگە لە ھاندانی خەڵک، لایەنگری ڕاستەقینە و سەرسپاردەی دەوێت.
*4. بۆ گه‌یشتن به ئامانجه‌کانی، بێجگه له هاندانی خه‌ڵک، لایه‌نگری ڕاسته‌قینه و سه‌رسپارده‌ی ده‌وێت.
*5٥. زیاتر له‌لە هه‌وڵیھەوڵی ڕه‌شاییڕەشایی جه‌ماوه‌ره،جەماوەرە، هه‌رچه‌نھەرچەن له‌لە به‌ڕێوه‌بردنیبەڕێوەبردنی ڕۆشنبیرانیشدا ده‌ورێکیدەورێکی تایبه‌تتایبەت ده‌گێڕێدەگێڕێ.
به‌مبەم پێودانگهپێودانگە ده‌کرێتدەکرێت زۆر سیسته‌میسیستەمی فیکری به‌بە ئایدیۆلۆجی بده‌ینه‌بدەینە قه‌ڵه‌مقەڵەم. [[مارکس]] له‌لە هه‌ندێھەندێ له‌لە وتاره‌کانیوتارەکانی تافی لاوییدا، به‌بە تایبه‌تتایبەت له‌لە کتێبی «ئایدیۆلۆجی ئه‌ڵمانیئەڵمانی»، ئایدیۆلۆجی به‌بە واتایه‌کیواتایەکی دزێو و جنێواوی ناو ده‌باتدەبات. ئه‌وئەو له‌ملەم کتێبه‌داکتێبەدا به‌بە «زڕه‌زڕە وشیاری یا وشیاری درۆ» لێکی ده‌داته‌وه؛دەداتەوە؛ واته‌واتە ئایدیۆلۆجی کۆپله‌کۆپلە مه‌رامێکه‌مەرامێکە که‌کە خه‌ڵکخەڵک خۆیانی پێ فریو ده‌ده‌ندەدەن و وێنایه‌کیوێنایەکی ناڕاست له‌لە جیهانجیھان ده‌ئاخنێته‌دەئاخنێتە مێشکیانه‌وه‌مێشکیانەوە.
مارکسییه‌کانیمارکسییەکانی سه‌ده‌یسەدەی بیسته‌مبیستەم که‌کە مانا دزێوه‌که‌یدزێوەکەی ئایدیۆلۆجییان پشت گوێ خستووه،خستووە، بۆ مارکسیزم وه‌کوەک ئایدیۆلۆجی ئه‌ڕواننئەڕوانن و به‌بە «ئایدیۆلۆجی چینی کرێکار» ناوی ده‌به‌ن؛دەبەن؛ که‌کە به‌بە بڕوای ئه‌وانئەوان هه‌ڵگرھەڵگر و له‌خۆگریلەخۆگری راستییه‌راستییە هه‌میشه‌ییه‌کانیھەمیشەییەکانی مرۆڤ، جیهانجیھان و مێژوون.
==سەرچاوە==
==سه‌رچاوه==
[[فه‌رهه‌نگیفەرھەنگی زانستی سیاسی ]] ، ئه‌حمه‌دئەحمەد شه‌بانیشەبانی
| 