کۆمەڵناسی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
ب Bot: fixing arabic letters; cosmetic changes
ھێڵی ١:
[[پەڕگە:Auguste Comte.jpg|thumb|left|Auguste Comte ([[ئۆگست کۆمت]])]]
کۆمەڵناسی شێوازێکی‌ زانستی‌ نوێیە بۆ لێکۆڵینەوەی‌ ڕەفتاری‌ [[کۆمەڵایەتی‌]] و ڕەفتارکردن لەگەڵ بابەتە مرۆییەکان. کۆمەڵناسی‌ نوێترین بەشی‌ [[زانستە کۆمەڵایەتییەکان]]ە و وەک [[زاراو]]ەش بۆ یەکەمجار ساڵی‌ ١٨٣٨ ـی زایینی لەلایەن [[ئۆگست کۆمت]]ی‌ فەرەنسییەوە لە کتێبی‌ (فەلسەفەی‌ جێگیری‌)دا بەکارهێنراوەبەکارھێنراوە کە لە وشەی Socius ـی لاتینییەوە وەرگیراوە، ئەویش بە مانای هاوڕێھاوڕێ یان هاوارھاوار دێت. بۆیە بە ڕێبەری‌ کۆمەڵناسی‌ لە قەڵەمدەدرێت، ناوبراو پێی وابووە دەبێت کۆمەڵناسی‌ لەسەر بناغەی‌ بەڵگە و شێوازی‌ زانستی‌ ڕێک و پێک بونیاد بنرێت. هەرھەر یەک لە ([[هربت سپنسەر]])ی‌ ئینگلیزی‌ ساڵی‌ ١٨٧٦ز لە تیۆری‌ (التکامل الاجتماعی‌) و زانای‌ ئەمریکاییش (لیتر وارد) ساڵی‌ ١٨٨٣ز ناوی‌ کۆمەڵناسییان هێناوەھێناوە. ئێمە دەتوانین کۆمەڵناسی‌ وەک زانستێک تایبەت بەدواداچوونی‌ زانستی و لێکۆڵینەوەی‌ تاکەکان لە گروپێکی‌ تایبەتدا بناسین، لە ڕێگەی‌ کۆمەڵناسییەوە دەتوانین پێگەی‌ خۆمان و ژینگەی‌ کۆمەڵایەتی‌ بە تێڕوانینێکی‌ نوێ‌ دەستنیشانبکەین، هەروەهاھەروەھا بەو کۆمەڵگە مرۆڤایەتییانە زیاتر ئاشنابین کە پەیوەندیمان پێیانەوە کەمە، یاخود هەرھەر نییە، هاوکاتھاوکات لە ڕێی‌ کۆمەڵناسییەوە ئەو هێزەھێزە کۆمەڵایەتییانە کاریگەری‌ لەسەر ئاکاری‌ خۆمان و دەورووبەرمان بەجێیدێڵن دەستنیشاندەکەین.
 
 
ھێڵی ٦:
{{سەرەکی|کۆمەڵ}}
[[پەڕگە:Sna_large.png|thumb|left|هێڵکاری [[ڕایەڵەی کۆمەڵایەتی]]]]
گرووپی‌ کۆمەڵایەتی بە کۆمەڵە کەسێک دەوترێت کە لەگەڵ یەکتریدا پەیوەندییەکی‌ ڕاستەوخۆیان هەیەھەیە و هەڵدەستنھەڵدەستن بە ئەنجامدانی‌ کۆمەڵە ڕەفتارێکی‌ هاوبەشھاوبەش کە هەستی‌ھەستی‌ پێکەوەبوون و دڵنیاییان لا درووست دەکات، ئەمەش لەسەر بنەمای‌ ئامانج و بەرژەوەندی‌ هاوبەش،ھاوبەش، کە لەناو پێناسەکاندا بۆ گرووپی‌ کۆمەڵایەتی‌ پەسەندترینیانە. کۆمەڵناسەکان سێ‌ جۆر (گرووپ) ـیان دیاری کردووە کە بونیادی‌ کۆمەڵایەتی پێک دەهێنندەھێنن.
 
یەکەمیان بریتییە لە کۆبوونەوەی‌ ئاسایی‌ کۆمەڵە کەسێک بە هەرھەر جۆرێک بێت.
 
دووەمیان بەو کۆمەڵە کەسە دەوترێت لە هەندێکھەندێک تایبەتمەندیدا هاوبەشنھاوبەشن.
 
سێیەمیشیان بریتییە لەوانەی‌ لە جۆرێک تایبەتمەندی‌ و شارەزایی‌ و ڕێکخراوەییدا وەک یەکن.
ھێڵی ١٧:
 
=== گرووپی‌ کۆمەڵایەتی‌ سەرەتایی ===
بەپێی‌ بۆچوونی‌ ([[فەردیناند تۆنیز]])ـی‌ ئەڵەمانی‌، ئەم گرووپە لەسەر بنەمای‌ هاوبەشی‌ھاوبەشی‌ کۆمەڵایەتی‌ دامەزراوە و لە پەیوەندیدا بەهێزبەھێز و بەردەوامە، نموونەی‌ ئەم گرووپەش (خێزان)ـە کە (پەیوەندی‌ پتەوی‌ سۆز و خۆشەویستی‌ و هاوکاری‌ھاوکاری‌) ئەندامەکانی‌ دەبەستێت بەیەکەوە.
 
=== گرووپی‌ کۆمەڵایەتی‌ ناسەرەتایی ===
ئەم شێوازەیان لە ئەنجامی‌ ململانێ‌ و ئامانج و بەرژەوەندی‌ تایبەت هەروەهاھەروەھا پێشکەوتن و پسپۆڕیی‌ درووست دەبێت، (توینز) لەو باوەڕەدا بووە لەگەڵ زیادبوونی‌ دانیشتوان و درووستبوون و گەشەکردنی‌ شارەکاندا، گرووپی‌ کۆمەڵایەتی‌ ناسەرەتایی‌ فراوان دەبێت و پەرەدەسێنێت، نموونەی‌ ئەم گروپەش (ڕێکخراوە فەرمی و دەوڵەتییەکان) و هەروەهاھەروەھا دەزگا کۆمەڵایەتییەکانی‌ وەک: چاودێری‌ و خزمەتگوزاری‌ کۆمەڵایەتی‌ و بەپیشەسازیبوون و زۆربوونی‌ ڕۆژ لەدوای‌ ڕۆژی‌ شارەکان ئەم گرووپانە فراواندەکات و زۆربەی‌ کاتیش بە تەواوبوونی‌ ئامانجێکی‌ دیاریکراو ئەم پەیوەندییە نامێنێت و کۆتا دەبێت.
 
 
ھێڵی ٢٦:
 
=== کۆمەڵگەی‌ [[گوندنشین]] ===
ئەم جۆرە کۆمەڵگەیە زیاتر لەسەر بنەمای‌ کاری‌ هاوبەشھاوبەش وەک چالاکی‌ کشتوکاڵ و پەیوەندی‌ خێزانی‌ نزیک و بەهێزبەھێز دیاری دەکرێت و پەیوەندی‌ کەسایەتی‌ لە نێوانیاندا زۆر بەهێزەبەھێزە و پابەندبوون بە (بەهابەھا کۆمەڵایەتییە کۆنەکان، خوو و نەریت، ڕەفتاری‌ دیاریکراو کە لەگەڵ کۆمەڵگەکەدا بگونجێن) پەیوەندی‌ ئەندامەکانی‌ کۆنترۆڵ کردووە، ئەمانە ماوەیەکی‌ زۆر لە ناویاندا دەمێننەوەو نەوە دوای‌ نەوە دەگوێزرێنەوە.
 
=== کۆمەڵگەی‌ [[شارنشین]] ===
شارنشینی‌ لە وڵاتانی‌ [[پێشەسازی‌]] و پێشکەوتوودا بەشێوەیەکی‌ لەسەرخۆ و لەگەڵ گەشەسەندنی‌ پیشەیی‌ و بازرگانیدا درووستبووە، ئێستا شارنشینەکان لەو وڵاتانەدا ڕێژەی‌ %٧٠ی دانیشتوان پێک دەهێنن،دەھێنن، بەڵام لە وڵاتە دواکەوتووەکاندا بەپێچەوانەوەیە، لەبەر ئەوەی‌ ئاستی‌ خزمەتگوزاری‌ لە گوندەکاندا نزمە خەڵکەکانیان بەلێشاو کۆچ دەکەنە شارەکان و دووچاری‌ کێشە و گرفتی‌ بەردەوام دەبنەوە، هەندێکھەندێک جاریش بە مەبەستی‌ پێکهێنانی‌پێکھێنانی‌ شارێک، دەوڵەت ژمارەیەک لە خەڵکی‌ گوندەکان دەگوێزێتەوە و شوێنی‌ نیشتەجێبوونیان بۆ دابیندەکات، کۆمەڵناسەکان بۆ نیشتەجێبوون لە شاردا چەند مەرجێکیان داناوە لەوانە: دابینکردنی‌ دەرفەتی‌ کارکردن، دابەشکردنی‌ کار و پسپۆڕی‌ لە کارەکاندا، هەروەهاھەروەھا بوونی‌ ڕێکخراوی‌ کۆمەڵایەتی‌ و دەوڵەتیی‌ وەک: (دەزگا و دامەزراوە دەوڵەتییەکان، ڕێکخراوی‌ خزمەتگوزاری، دامەزراوی‌ تەکنۆلۆژی‌، یاسای‌ ڕێکخستی‌ کار و بازرگانی‌... گەلێک یاسای‌ خزمەتگوزاریی‌ دیکە )، پێویستە ئەم دامەزراوانە لە پێکهاتەیەکی‌پێکھاتەیەکی‌ کۆمەڵایەتی‌ نیشتەجێبوودا هەبنھەبن ئینجا ناوی‌ شاری‌ لێ دەنرێت. شاریش لە ژمارەیەکی‌ زۆری‌ دانیشتوان پێکدێت کە تاک تێیدا تا ڕادەیەکی‌ زۆر بە ناسراوی‌ دەمێنێتەوە و دەتوانێت بە هەرھەر شێوەیەک خۆی‌ دەیەوێت ژیان بەڕێ بکات، هاوکاتھاوکات دەتوانێت لەگەڵ ئەو گرووپ و ڕێکخراو و دامەزراوانەدا پەیوەندبێت کە لەگەڵ بیر و ئامانجەکانیدا دەگونجێن، ئەمەش بۆ جێبەجێکردنی‌ پێویستییەکانی‌.
کۆمەڵناسەکان ئاماژەشیان بەوە داوە گەورەیی‌ ژینگەی‌ کۆمەڵایەتی‌ و زۆری‌ دانیشتوانی‌ شار زیاتر زەمینەی‌ لادانی‌ کۆمەڵایەتی‌ و تاوانکاری‌ دەساسێنن بە بەراورد لە گەڵ ناوچە کەم دانیشتوانەکاندا.
 
== ڕۆڵ و کەسێتی‌ ==
 
[[ڕۆڵ]] بە مانای‌ ئەو ڕەفتار و هەڵسوکەوتەھەڵسوکەوتە دێت کە کەسانی‌ تر لە پێگەی‌ کۆمەڵایەتی‌ هەرھەر تاکێک چاوەڕێی دەکەن، بۆیە هەرھەر کارێک کە تاکێک لە ژینگەیەکی‌ کۆمەڵایەتی‌ بەپێی‌ پلە و توانای‌ خۆی‌ ئەنجامی دەدات ڕۆڵی‌ ئەو کەسە دیاری دەکات، ئەوانەی‌ لە گێڕانی‌ ڕۆڵی‌ خۆیاندا کارا و سوودمەندن و ڕۆڵەکانیان جێی‌ بایەخن، پێیان دەوترێت: (نموونەی‌ ڕۆڵی‌ کۆمەڵایەتی‌، یان پێشەوای‌ ڕۆڵی‌ کۆمەڵایەتی)، ئەم جۆرە کەسانە لە کاتی‌ جیاوازدا هەڵوێستی‌ھەڵوێستی‌ باش دەنوێنن و ڕەفتاری‌ پەسەند لە شوێنە جیاجیاکاندا فێری‌ تاک دەکەن و ئەمانەش کاریگەری‌ گەورەیان لە سەر خەڵک دەبێت لە هەڵبژاردنی‌ھەڵبژاردنی‌ هەڵوێستەکانیانداھەڵوێستەکانیاندا.
بۆ ئەوەی‌ هەرھەر کەسێک کە ڕۆَڵێکی‌ دیاریکراوی‌ دەدرێتی‌ بە چاکی‌ هەڵیسوڕێنێ‌،ھەڵیسوڕێنێ‌، پێویستە خاوەنی‌ کەسێتییەک بێت لەگەڵ ئەو ڕۆڵەدا گونجاو بێت، بەڵام لە ژیانی‌ کۆمەڵایەتیدا ئەمە وانییە و دەبینین زۆرێک لە خەڵکان هەنھەن لە ئاست ئەو ڕۆڵەدا نین کە بۆیان دیاری دەکرێت و کەسێتییەکەیان گونجاو نییە بۆیە هەرگیزھەرگیز ناتوانن وەک پیویست ڕۆڵیان هەبێتھەبێت. مرۆڤ بە شێوەیەکی‌ گشتی‌ لە سەرەتای‌ پێگەیشتنی‌ جەستەییەوە چەند ڕۆڵێکی‌ هەنھەن کە بەشێکن لە ژیانی‌ و دەتوانێت بیانگێڕێت، بەڵام ئەو ڕۆڵانەی‌ کە لە ڕێی‌ پسپۆڕی‌ و شارەزاییەوە بەدەست دەهێنرێندەھێنرێن هەمووھەموو کەسێک ناتوانێت بیانگێڕێت، هەرھەر بۆ نموونە ڕۆڵی‌ پزیشک کە گێڕانەوەی‌ تەندروستییە بۆ نەخۆشەکان.
 
 
== بێزاری‌ ڕۆڵی‌ کۆمەڵایەتی ==
 
زۆر جار ڕێک دەکەوێت ڕۆڵی‌ کۆمەڵایەتی تاک دەبێتە هۆی‌ھۆی‌ بێزاری‌ و بێتاقەتی‌ بۆی‌، بەتایبەت لەو کاتانەدا ڕۆڵێک بۆ کەسێک دیاری بکرێت گرنگ نەبێت و بۆ ئەو مەبستەش ناچار کرابێت، لەم دۆخەدا لەبری‌ ئەوەی‌ ڕۆڵەکەی‌ باش بگێڕێت کەچی‌ سستی‌ و تەوەزەلی‌ تێدا دەکات و نائارامی‌ دەروونیشی‌ بە دواوە دەبێت، کەم کەس هەنھەن لەم بوارەدا دەتوانن نرخ بۆ ئەو ڕۆڵەیان دابنێن و مانایەکی‌ بدەنێ‌ و ئاڕاستەی‌ خۆیان بگۆڕن.
بۆ نموونە ژنێک کە خوێندکاری‌ زانکۆیە و دوو منداڵی‌ هەیە،ھەیە، هاوکاتھاوکات کارێکی‌ نیو ڕۆژیشی‌ بۆ هاوبەشیکردنھاوبەشیکردن لە دابینکردنی‌ بژێویدا لەئەستۆ گرتووە، دیارە ژنێکی‌ لەم چەشنە دەبێت ڕۆڵی‌ جیاجیا بگێڕێت، ئەگەر کارە نیو ڕۆژیەکەی‌ لە فرۆشگەیەکدا خەڵات دەستەکردن بێت زۆر بایەخی‌ ناداتێ‌ و بۆی‌ دڵسۆز نابێت، جا لە بەر ئەوەی‌ لە کاتی‌ تاقیکردنەوە، یان منداڵبووندا تووشی‌ فشاری‌ دەروونیی‌ نەبێت پێویستە ئاراستەی‌ کارکردنی‌ بگۆڕێت. لە کۆمەڵگەیەکی‌ پیشەسازیدا لەوانەیە کەسێک لە یەک کاتدا کۆمەڵێک ڕۆڵی‌ جۆرا و جۆر بگێڕێت، دیارە لە کاتی‌ ڕاپەراندنی‌ ئەو ڕۆڵانەیدا لەگەڵ چاوپۆشی‌ و پابەندبوون ڕووبەڕوودەبێتەوە و تووشی‌ کێشەش دەبێت، بۆیە ناتوانێت بە جوانی‌ ئەو ڕۆڵانەی‌ بگێڕێت، ئەم حاڵەتەش کە بە هۆی‌ھۆی‌ فرەڕۆڵی‌ تاکەکانەوە دێتە دی‌ بە بێتوانایی‌ ناودەبرێت.
 
 
== کۆمەڵگەو کولتوور ==
 
[[کولتوور]] بریتییە لەو کۆمەڵە تایبەتمەندی‌ و ڕەفتارەی‌ کە لە نێوان ئەندامانی‌ کۆمەڵگەیەکی‌ تایبەتدا هەنھەن بە شێوەیەکی‌ گشتی‌ وەک ([[زمان]]، [[ئایین]]، [[بەها پیرۆزەکان]]، [[بیروباوەڕ]]، [[ئەدەب]]، [[هونەر]]، [[یاسا]]، [[تەکنەلۆژیا]] و گەلێک تایبەتمەندی‌ دیکەش دەگرێتەوە. هەمووھەموو کۆمەڵگەیەکی‌ مرۆڤایەتی‌ بەو کۆمەڵە گرووپە دەوترێت کە ماوەیەکی‌ دوور و درێژ لە ناوچەیەکدا وەک یەکەیەکی‌ کۆمەڵایەتی و جیاواز لە گرووپ و کۆمەڵی‌ تر ژیان دەبەنەسەر، کۆمەڵگە و کولتوور بێ‌ یەک نابن و هیچھیچ کۆمەڵگەیەک بە بێ‌ کولتوور ناتوانێت شارستانییەتی‌ تایبەت بە خۆی‌ هەبێتھەبێت.
کولتوور لە هەرھەر کۆمەڵگەیەکدا بەو شێوازە ڕێک دەخرێت کە تاک و گرووپەکان بتوانن لە چوارچێوەیدا پێکەوە بە شێوەیەکی‌ کاریگەر هەڵسوکەوتھەڵسوکەوت بکەن و هەرھەر ڕەگەزێکی‌ کولتووریش بریتییە لە کۆمەڵە شتێک وەک: هەستانھەستان بە کارێک، یان ئەو چالاکییانەی‌ کە لەو ڕەگەزەدا دیاریکراون، لە هەمووھەموو کۆمەڵگەیەکیشدا بنەمای‌ خێزانی‌، یەکەی‌ ئابووری‌ و کۆمەڵایەتی و سیاسی‌ و دینی‌ هەنھەن بۆ پڕکردنەوەی‌ پێویستییەکانی‌ ژیان، لە کۆمەڵگە پێشکەوتووەکاندا سەرەڕای‌ ئەمانە یەکەی‌ سەربازی‌ گەشتوگوزاریش هەنھەن.
هەرچەندەھەرچەندە خەڵک بەشێوەیەکی‌ گشتی‌ لە پابەندبوون بەو بنەما سەرەکییانەوە کە لە کولتوورەکەیاندا هەنھەن بەردەدوامن و زۆرجاریش بەرەنگاری‌ چەمک و گۆڕانکارییە نوێکان دەبنەوە، بەڵام بەدرێژایی‌ مێژوو هیچھیچ کولتوورێک نییە کە لە سەردەمانێکی‌ درێژدا گۆڕانی‌ بەسەردا نەهاتبێتنەھاتبێت و بگرە زۆریکیش هەنھەن لەناوچوون بەڵام پلە و ئاستی‌ لە ناوچوونەکەشیان جیاوازە، ئەو کاتانەی‌ کە ڕەگەزێک، یان کۆمەڵە ڕەگەزێکی‌ نوێی‌ شارستانی‌ دەردەکەون، دەبینین ڕەگەزە کۆنەکان بەرە و پووکانەوە و فەوتان دەڕۆن، کاتێکیش شارستانییە نوێکە دەتوانێت ڕیشە داکوتێت و گەشە بکات کە توانای‌ چاکسازی‌ هەبیتھەبیت و لەوەی‌ پێشتر بەهێزتربەھێزتر و گونجاوتر بێت، هەرھەر تاکێکیش کاتێک دەچێتە ناو کۆمەڵگەیەکەوە کولتوورێکی‌ جیاوازی‌ لەوەی‌ خۆی‌ هەبێتھەبێت و هەوڵبداتھەوڵبدات لەگەڵ دۆخە نوێکەیدا بگونجێت، ئەوە تووشی‌ زیان لێکەوتنی‌ کولتووری‌ دەبێت و دواجار بەهاکانی‌بەھاکانی‌ کۆمەڵگە نوێکە ئاوێتەی‌ کەسێتی‌ خۆی‌ دەکات.