مەحوی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
ب Bot: Migrating 2 interwiki links, now provided by Wikidata on d:q4121786 (translate me)
بەسەرداچوونەوە
ھێڵی ٢:
| ناو = مەلا موحەمەد کوڕی مەلا عوسمان
| وێنە =
| قەبارەىقەبارەی وێنە =
| سەرناو = شاعیر
| ڕێکەوتی لەدایکبوون = [[١٨٣٦]] یان [[١٨٣٧]]
ھێڵی ١١:
|
}}
'''مەلا موحەمەد کوڕی عوسمان بەڵخی''' ناسراو بە '''مەحوی''' ([[١٨٣٦]]-[[١٩٠٦]]) مامۆستای ئایینی و یەکێک لە دیارترین ھۆنراوەنووسەکانی [[کورد]] بووە. و بە یەکێک لە چڵەپۆپەکانی شیعری کوردی دادەنرێت، هۆنراوەکانیھۆنراوەکانی لە دەوری چەند تەوەرێکی جیاواز ئەسوڕێنەوە و سەرجەمی هۆنراوەکانیھۆنراوەکانی لە دیوانی مەحویدا کۆکراونەتەوە.
==کورتەی ژیانی==
 
(مەحوی) ناوی مەلا موحەممەد کوڕی مەلا عوسمانی باڵخییە لە نەوەی پیر و زانای ناودار (شێخ ڕەش), باپیریشی ناوی مەلا عوسمان بووە, وەکو شێخ مارفی نۆدی لەگەڵ دروست کردنی سلێمانیدا ھاتۆتە شاری نوێوە, (باڵخ)یش دێیەکە لە ناوچەی (ماوەت) لە شاری سلێمانی.
(مەحوی) ناوی مەلا موحەممەد كوڕی مەلا عوسمانی باڵخییە لە نەوەی پیر و زانای ناودار (شێخ ڕەش) , باپیریشی وەكو باوكی , ناوی مەلا عوسمان بووە , وەكو شێخ مارفی نۆدی لەگەڵ دروست كردنی سلێمانیدا هاتۆتە شاری نوێوە , (باڵخ) یش دێیەكە لە ناوچەی (ماوەت) لە شارستانی سلێمانی , مێژونوسی كورد ,کورد (موحەممەد ئەمین زەكیزەکی بەگ) دەڵێ‌دەڵێ لە ساڵی 1252١٢٥٢ ی.كک (1836١٨٣٦-1837١٨٣٧ ی.ز) دا لە دایكدایک بووە , مامۆستا [[عەلائەدین سەججادی]]یش دەڵێ‌دەڵێ لە 1830١٨٣٠ (1246١٢٤٦ ی.كک) دا لە دایكدایک بووە , و (كاكەیکاکەی فەلاحیش) دەڵێ‌دەڵێ لە 1247١٢٤٧ ی.كک (1831١٨٣١-1832١٨٣٢ ی.ز) دا لە دایكدایک بووە , باوكیباوکی خەلیفەی شێخ عوسمان سیراجوددینی تەوێڵەی بووە, حەوت ساڵان بووە خراوەتە بەر خوێندن و ماوەیەكماوەیەک لای باوكیباوکی خوێندوییەتی , بۆ خوێندن چۆتە سنە و سابڵاغیش و لای مەلا عەبدوڵای پیرەباب خوێندویەتی , پاشان گەڕاوەتەوە بۆ سلێمانی و لای مەلا ناودارەكانیناودارەکانی ئەو ناوچەیە خوێندویەتی , ئەوجا چوە بۆ بەغداد و بوە بە فەقێ‌فەقێ زانای بە ناوبانگی كوردکورد مفتی زەهاویزەھاوی و ئیجازەی مەلایەتی لای ئەو وەرگرتووە , دیسان مامۆستا عەلائەددین سەججادی دەڵێ‌دەڵێ پاش ئیجازە وەرگرتنی لە 1859١٨٥٩ ی.ز دا بووە بە مەلای مزگەوتی ئیمامی ئەزەمئەعزەم لە بەغداد [[بەغدا]], بەڵام لە 1862١٨٦٢ دا بەغدای بەجێ هێشتووەھێشتووە و گەڕاوەتەوە بۆ سلێمانی و بوە بە ئەندامی دادگا . لە 1868١٨٦٨ دا بە هۆیھۆی مردنی باوكییەوەباوکییەوە دەستی لە كاریکاری میری كێشاوەتەوەکێشاوەتەوە و بۆەتەوە بە مەلا و دەستی كردەوەکردەوە بە دەرزدەرس وتنەوە بە فەقێیان ,مەلا حەسەنی كوڕیکوڕی مەلا عەلیی قزڵجی و مەلا مەحمودی مەزناوەیی و مەلا سەعید ئەفەندیی نایب ئۆغڵیی كەركوكکەرکوک و مەلا عەزیزی موفتی سلێمانی لە ناوبانگترین فەقێكانیفەقێکانی بوون , هەرھەر بە ڕێچكەیڕێچکەی باوكیاباوکیا تەریقەی گرتوەتەبەر و بووە بە خەلیفەی شێخ بەهائوددینیبەھائوددینی كوڕیکوڕی شێخ عوسمانی تەوێڵە.وەكو وەکو مامۆستا شێخ موحەمەدی خاڵیش لە (مفتی زەهاویزەھاوی) یەكەیدایەکەیدا نوسیویەتی , مەحوی لە ساڵی 1291ی١٢٩١ی.كک (1874١٨٧٤-1875ی١٨٧٥ی.ز)دا لەگەڵ چەند مەلایەكمەلایەک لە سلێمانییەوە نەفی كراونکراون بۆ بەغداد , ناوبراو هیچیھیچی تری لە بارەی ئەم نەفی كردنەکردنە و هۆیەكەیھۆیەکەی و چۆنیەتی گەڕانەوەی مەحوییەوە لەوەو پاش بۆ سلێمانی , نەنوسیوە. مەحوی , لە 1883دا بەپێی قسەی مامۆستا سەججادی چووە بۆ حەج و لەوێوە چوە بۆ ئەستەموڵ و ڕێگەی پیاوماقوڵانی كوردەوە لە ئەستەم بووڵ چاوی بە سوڵتان عەبدولحەمید عوسمانی كەوتوە , سوڵتان ڕێزێكی زۆری لێگرتووە و فەرمانی داوە خانەقایەكیان لە سولەیمانی بۆ كردۆتەوە كە ئێستا بە (خانەقای مەحوی) بەناوبانگە , مەعاشێكیشی بەناوی خزمەتكردنی هەژارانەوە بۆ بڕیوەتەوە , دواتر گەڕاوەتەوە بۆ سلێمانی, تا مردنی لە سەرەتای شەشەڵانی 1334 (تشرینی یەكەمی 1906)دا.
مەحوی لە ١٨٨٣دا بەپێی قسەی مامۆستا سەججادی چووە بۆ [[حەج]] و لەوێوە چوە بۆ [[ئەستەنبوڵ]] و ڕێگەی پیاوماقوڵانی کوردەوە لە ئەستەنبوڵ چاوی بە [[سوڵتان عەبدولحەمیدی دووەم|سوڵتان عەبدولحەمید عوسمانی]] کەوتوە , سوڵتان ڕێزێکی زۆری لێگرتووە و فەرمانی داوە خانەقایەکیان لە سلێمانی بۆ کردۆتەوە کە ئێستا بە (خانەقای مەحوی) بەناوبانگە, مەعاشێکیشی بەناوی خزمەتکردنی ھەژارانەوە بۆ بڕیوەتەوە, دواتر گەڕاوەتەوە بۆ سلێمانی, تا مردنی لە سەرەتای شەشەڵانی ١٣٣٤ (تشرینی یەکەمی ١٩٠٦)دا.
 
==خانەقای مەحوی==
ساڵی ١٨٨٣ چووە بۆ [[حەج]]، لە هاتنەوەیداھاتنەوەیدا چووە بۆ [[ئەستەنبوڵ]] کە ئەو کاتە پایتەختی [[دەوڵەتی عوسمانی]] بوو، لە ڕێگەی پیاوە کوردەکانەوە لە ئەستەنبوڵ بە دیداری سوڵتان [[عەبدول حەمیدی دووەم]] ئەگات، و سوڵتان زۆر عیلم و تەسەوفی مەحوی بە دڵ ئەبێت، هەرھەر لەبەرئەمەش بڕیار ئەدات خانەقایەکی بۆ بکرێتەوە لە [[سلێمانی]]، کە بە خانەقای مەحوی ناسرا. و مەحوی لە دوای گەڕانەوەی بۆ سلێمانی و لە خانەقاکەی بەردەوام دەبێت لە وانە ووتنەوە زانست و ڕابەریکردنی خەڵک لە تەسەووفدا.
 
مەحوی لە خانەقاکەیدا کاتەکانی بۆ سێ بەش دابەش دەکات، بەشێکی بۆ وانەووتنەوە و بەشێکی بۆ دانیشتن لەگەڵ خەڵک و ئامۆژگاری کردنیان و بە شێکی تری بۆ نوێژ و یادی خوا و بیرکردنەوە.
==کەسایەتی مەحوی==
مەحوی پیاوێکی باڵابەرز و سوور وسپی و چاوگەورە بووە، رێشێکی درێژی هەبووەھەبووە و بە نەرمی و هێمنیھێمنی قسەی کردووە، مێزەری سپی و کەواو سەڵتەی لەبەرکردووە، و هەرھەر لە سەرەتای ژیانییەوە خولیای گۆشەگیری بووە و گەرمی هەستھەست و سۆزەکانی دەرگای شیعری بۆ ئاوەڵا کرد، هەروەهاھەروەھا ئەو ژینگە و خێزانەی مەحوی تیا پەروەردە بووە کردوویەتی بە شاعیرێکی تەسەووف، هەروەهاھەروەھا شاعیرێکی وەردەکاربوو و تەواوکردنی هەندێکھەندێک لە قەسیدەکانی لە مانگێکەوە تا ساڵێکی خایاندووە.
==ناوەڕۆک و ڕووخساری هۆنراوەکانیھۆنراوەکانی==
شیعرەکانی مەحوی لەسەر مانا و بیرکردنەوەیەکی تەواو قوڵ ئەوەستێت و بەگشتی هۆنراوەکانیھۆنراوەکانی لەسەر چەندین تەوەری جیاواز ئەدوێت، لەوانە شانازی کردن بە نەتەوەی کورد و زمانی کوردییەوە لە هەندێکھەندێک لە شیعرەکانیدا، هەروەهاھەروەھا هەڵوێستیھەڵوێستی توندی شاعیر بەرامبەر ستەمکار و زۆرداران لە شیعرەکانیدا ڕەنگ ئەداتەوە لەگەڵ بەگژداچوونی ئەوانەی بازرگانی بەسەر ئایینەوە ئەکەن، زۆرترین بەشی شیعرەکانی لە چوارچێوەی جوانی و خۆشەویستی و عەشق دەسوڕێتەوە هەروەهاھەروەھا چەندیین شیعری هەیەھەیە لە بواری ڕاستی پەرستی و فەلسەفەدا و لە ستایشی ئایینی و تەسەووفدا.
 
مەحوىمەحوی وەکو شاعیرانىشاعیرانی سەردەمىسەردەمی و پێشووتر لەخۆىلەخۆی کێشىکێشی عەرووزىعەرووزی عەرەبىعەرەبی بەکارهێناوە،بەکارھێناوە، هەروەهاھەروەھا یەکێتىیەکێتی قافییە پاراستووە، بەواتایەک کە سەرانسەرىسەرانسەری هۆنراوەکەھۆنراوەکە لەسەر یەک قافیەیە.
بەهۆىبەھۆی ئەوەىئەوەی زمانىزمانی کوردىکوردی لەو سەردەمەدا هێزھێز و تینىتینی ئێستاىئێستای نەبووە، مەحوىمەحوی وشەىوشەی فارسىفارسی و عەرەبىعەرەبی زۆر بەکارهێناوە،بەکارھێناوە، هەروەهاھەروەھا وشەکارىوشەکاری و وردەکارىوردەکاری زۆرىزۆری بەکارهێناوەبەکارھێناوە و بەدواىبەدوای وشە دەربڕینىدەربڕینی گراندا گەڕاوە.
 
لە هەمانھەمان کاتدا مەحووی لەگەڵ زمانی کوردیدا بە زمانی فارسی و عەرەبی چەندین هۆنراوەیھۆنراوەی نووسیوە.
==چەند نموونەیەک لە هۆنراوەکانیھۆنراوەکانی==
===غەزەلیات===
بەشی زۆری شیعرەکانی مەحوی لە چوارچێوەی غەزەلیاتدایە و ئەم پارچە شیعرەی خوارەوە نموونەیەکە لەو شیعرانە؛
{{ھەڵبەست}}
{{ب|بە نووری بادە کەشفی زوڵمەتی تەقوا نەکەم، چ بکەم!|بە شەمعێکیشەمعێــکی وەهاوەھا چاری شەوێکی وا نەکەم، چ بکەمبـــکەم!}}
{{ب|لە خەزنەی دڵمدا هەرچیھەرچی هەیە،ھەیە، هەرھەر داغی سەودایەسەودایــــە|دەسا ئەم نەقدە دەردی عیشقی پێ سەودا نەکەم، چ بکەم!}}
{{ب|لەگەڵ دەستی مەلا ڕێ ناکەوێ زونناری زوڵفیزوڵـــــفی یار|وەکو "شێخ" ئیختیاری مەزهەبیمەزھەبی "تەرسا" نەکەم، چ بکەم!}}
{{ب|لە ڕێی ئەو شۆخەدا خۆم کردە خاک و پێی نەنا پێماپێــما|دەسا خاکی هەمووھەموو عالەم بەسەر خۆما نەکەم،نەکــەم، چ بکەمبـکەم!}}
{{ب|دەمێکە شاری پڕ شۆری مەحەببەتمەحەببــەت مات و خامۆشەخامـۆشــــە|بە قانوونی تەجەننون شۆڕشێ ئینشا نەکەم،نــەکەم، چ بکەمبــکەم!}}
{{ب|لە چاوانم نەما بۆ گریە، نۆبەی سەجدەسەجــدە بەردەریەبەردەریــە|سیا ساڵم نەبارە، نوێژی ئیستیسقائیستیســقا نەکەم، چ بکەمبــکەم!}}
{{ب|لەسەر تۆم دوشمنە دنیا،دنیـــا، قەزیەمقەزیــەم "مانع الجمع"ە|کە تەرکی تۆ نەکەم، تەرکی هەمووھەموو دنیا نەکەم، چ بکەم!}}
{{ب|بەجێ ماوم لە یاران، نا بە جێ ماوم، ئەجەل زوو بەبـە|بە مردن لەم قوسووری ژینە ئیستیعفا نەکەم، چ بکەمب کەم!}}
{{ب|ئەوا لەیلا بە ڕۆژی حەشر ئەدا وادەی لیقا مەحویمەحـــوی!|هەتاھەتا قامی قیامەت، ئاهئاە و واوەیلا نەکەم،نـــەکەم، چ بکەمبــکەم!}}
{{کۆتایی ھەڵبەست}}
 
===ئایینی===
ئەم چەند دێڕەی خوارەوە نموونەیەکن لە هۆنراوەھۆنراوە ئایینییەکانی مەحوی و بەشێکن لە قەسیدەی [[بەحری نوور]] کە ستایشی پیغەمبەری ئیسلامی تێدادەکات و قەسیدەکە خۆی لە ١٢٤ دێڕ پێک هاتووەھاتووە.
{{ھەڵبەست}}
{{ب|"و صلىصلی اللهاللە علىعلی" ئەو بەحری نووری عیلم و عیرفانەعیرفانــە|کە دەرکی غەوریغـــەوری ناکاناکــا "غیر علم اللهاللە سبحانسبـــحان"ە}}
{{ب|"و صلی اللهاللە علی" ئەو زاتی پاکیپاکــی قودسیقودســی ئایاتەئایاتــە|کە ئەخلاقی پەسەندیدەی جەنابیجەنابــی حەییحەیـــی مەننانەمەننـانـــە}}
{{ب|"و صلی اللهاللە علی" ئەو حەزرەتەیحەزرەتــەی ساحێبســاحێب کەماڵاتەکەمــاڵاتە|کە ئەعلا و موعجیزەی، قوربانی بم من، نووری قورئانەقورئانـە}}
{{ب|لە تاریکیتاریـــکی شەوی کوفرا بە یەکیــەک دەم لەمعێکیلەمعێــکی دا|هەزارھەزار و سێ سەدسـەد و بیست و دووە، دنیادنیـــا چراخانەچراخانـــە}}
{{ب|چرایەک نووری بێچوونی مومیددیمومیـــددی بێ،بـێ، دەبێدەبــێ وا بێ|چرایەک دەستیدەســـتی قودرەت خۆشی کا، بۆ تا ئەبەد مانەمانـە}}
{{ب|"تعالی اللهاللە" بە دوو دەهدە بوو کە هەردووھەردوو عالەمی داگرت|بنازم بەم کەماڵیکەماڵــی عەزم و حەزم و شەوکەتشــەوکەت و شانەشانـە}}
{{ب|لەگەڵ ئەم ئیحتیشامەئیحتیشـــامە زوهدیزوھدی دنیایی تەماشاتەماشــــا کە|کە یەک لەت نانی جۆ بوو قوتی، یا خورما دوو سێ دانە}}
{{ب|فەلەک جاهێجاھێ سەری خەرمانی تا عەرش، ئەڵبەتە نابێنابــــێ|تەنازوول کا عولووی هیممەتیھیممەتـــی بۆ دەنکەدەنکــە زیزانەزیـزانـە}}
{{ب|موهیممێموھیممێ غەیری زاتی حەی لە هیممەتیاھیممەتـــیا نیە، ئیللائیلــلا|لەبەر ئەم ئوممەتە بێ هیممەتەھیممەتە دائیمدائیـم بە ئەحزانەئەحـــزانە}}
{{کۆتایی ھەڵبەست}}
 
==لەبارەی مەحووییەوە ووتراوە==
مەحوی یەکێک لە دیارترین و ناسراوترین هۆنراوەنووسانیھۆنراوەنووسانی کوردەکورد و کەم تا زۆر نووسەر و ڕەخنەگر و شاعیرانی کورد لە بارەیانەوە نووسیوە هەروەهاھەروەھا زۆر لە شاعیران لە هۆنراوەکانیانداھۆنراوەکانیاندا بە شانی مەحوویدا هەڵیانداوە،ھەڵیانداوە، لەوانە؛ سالمی ساحێبقڕان و مەلا موحەممەد خاکی و [[حاجی قادری کۆیی]] و مەلا کاکە حەمەی [[ناری]] و سەیید ئەحمەدی نەقییبی و فەوزی و عەلی کەمال باپیر ئاغا و [[حەمدی]] و زۆر لە شاعیر و نووسەر و ڕەخنەگرەکانی تر ستایشی مەحوی و شیعرە قوڵەکانیان کردووە.
 
وەک نموونەیەک لەسەر ئەو هۆنراوەنەیھۆنراوەنەی لەسەر مەحوی نووسراون، ئەم دووپارچە هۆنراوەیەیھۆنراوەیەی خوارەوەن، کە پارچەی یەکەمیان شێخ ئەحمەد شێخ غەنی ناسراو بە فەوزی نووسیویەتی؛
 
{{ھەڵبەست}}
{{ب|گەرچی نالینالــی و کوردیکــوردی و سالم لە دەوری "ماضیماچی"یا|خاوەنیخاوەنـــــی دیوانی عالی بوون لە شیعری کوردییا}}
{{ب|گۆیی سەبقەت هەرھەر لە ئاوا مابوو "مەحوی" پێی گەیشت|خستیەوە مەیدان بە جێی هێشتنھێشتن لە عەسری "ثانیپانی"یا}}
{{کۆتایی ھەڵبەست}}
 
پارچە هۆنراوەیھۆنراوەی دووەم، عەلی کەمال باپیر ئاغا نووسیویەتی؛
 
{{ھەڵبەست}}
{{ب|چونکە بەندەی حەزرەتی "مەحوی"م و شاگردی ئەوم|وائەزانم واریسی تەختی شاهیشاھی کەیخوسرەومکەیخوســــرەوم}}
{{ب|داخەکەم ئەولادەکانیئەولادەکــانی دەرحەقیدەرحەقـــی من بێ وەفان|وا ئەزانن بەندە مردووم یاخۆ سەرمەستی خەوم}}
{{کۆتایی ھەڵبەست}}
 
==دیوانی مەحوی==
دیوانی مەحوی، کۆمەڵە شیعرەکانی مەحوی لە خۆ دەگرێت، هاوکاتھاوکات لەگەڵ زۆر لەو ووتار و بابەت و شیعرانەی لە بارەی مەحوویەوە نوسراوەن وەک پاشبەند لە کتێبەکەدا هەن،ھەن، و شیعرەکانی مەحوی دابەشکراوە بۆ غەزلیات و شیعری ئایینی و چوار خشتەکییەکان و تاکەکان و بەشی عەرەبی و بەشی فارسی هاوکاتھاوکات هەرھەر یەکێک لەم پۆڵێنانە بە پێی ڕیزبەندی ئەلفبێی کۆتایی دێڕە هۆنراوەکانھۆنراوەکان ڕیزبەند کراون.
 
ئەو سەرچاوانەی دیوانەکانی مەحوویان لێ وەرگیراوە لە سەرەتادا نوسراوەکانی دەستی شێخ مەلا عومەری مەحوی کوڕی شاعیر و هەندێکھەندێک دەستنووسی تری بنەماڵەکەیان بوون و پاشان شیخ موحەممەدی مەحوی بە بەراوردکردنی دیوانەکەی چاپی [[١٩٢٢]] لەگەڵ دەستنووسەکاندا دیوانەکەی نووسیوەتەوە و لە ساڵانی ١٩٦٠ و ١٩٦١دا لەگەڵ [[گۆران]] و [[کاکەی فەلاح]]دا ڕاستیان کردۆتەوە و خستویانەتە سەر ڕێنووسی نوێی کورد.
 
اشانپاشان هەریەکھەریەک لە [[مەلا عەبدولکەریم مودەریس]] و محەمەدی کوڕی شیعرەکانیان لێکداوەتەوە و هەروەهاھەروەھا بە هاوکاریھاوکاری [[کاکەی فەلاح]] و شێخ موحەممەد مەحوی دیوانەکەیان بە شێوەیەکی جوان بە چاپ گەیاندووە.
 
==کۆچی دوایی==
Line ٨٥ ⟶ ٨٧:
==سەرچاوەکان==
[http://www.zanyari.com سایتی زانیاری]
*ژیانی مەحوی: [http://www.kurdsite.net/vb/showthread.php?t=850٨٥٠ یانەی كوردسایتکوردسایت]
*دیوانی مەحوی، لێکۆڵینەوە و لێکدانەوەی؛ مەلا عەبولکەریمی مودەریس و موحەممەدی مەلا کەریم
*چەند سەرنجێک لەسەر شیعرەکانی مەحوی، لێکۆڵینەوەی؛ کاکە فەلاح
Line ٩١ ⟶ ٩٣:
*خۆلاسەی تاریخی کورد و کوردستان، موحەممەد ئەمین زەکی بەگ
 
{{هۆنراوەنووسانیھۆنراوەنووسانی کوردستان}}