ڕشتەی مرواری: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

'''رشتەی مرواری''' مامۆستا علاء الدین سجادىسجادی یەکێکە لە گەنجینەکانی کوردەواری لە بواری قسەی نەستەق‌ و پەند و گەپ‌دا.رشتەىرشتەی مروارىمرواری (کۆمەڵە ئەدەبێکىئەدەبێکی ھەرە بەنرخە لە[[فەلسەفە]] و بیرو باوەڕىباوەڕی [[کوردى]]، لە قسەىقسەی خۆش، نەستەق، لەو دەماخ چاخ کەرانەىکەرانەی کە لە ئاسۆىئاسۆی خەیاڵێکىخەیاڵێکی کوردییەوە گزنگیان داوە).

مامۆستا علاء الدین سجادى‌سجادی‌ سەرەتای رشتەی مرواری بەم شێوەیەی خوارەو دەست پێ دە‌کات:

گێتىگێتی ئەدەب گێتیەکى گێتیەکی فراوانە، نامەوێ لەمەوە بدوێم ئەگەر یەکێک ویستىویستی بەپوختىبەپوختی لێىلێی تێ بگا تەماشاىتەماشای کتێبىکتێبی (مێژووىمێژووی ئەدەبىئەدەبی کوردىکوردی) علاْ دین سجادىسجادی بکا. بەڵام ئەوە ئەڵێم قەومىقەومی کورد ناموسىناموسی تەبێعىتەبێعی ھەزاران ساڵە ھێشتویەتەوە، ھۆىھۆی ئەم مانەوەیە گەلێ شت بووە، یەکێک لەوانە تەریکیء تەریکىء گۆشەگیرىگۆشەگیری بووە لەعالەمىلەعالەمی بێگانە، ئەم سوچەىسوچەی زمانەکەىزمانەکەی بۆ ھێشتوتەوە. ناتوانىناتوانی قەومێک ناوبنێىناوبنێی بەقەوم تا زمانى زمانی نەبێ، بۆیە بەئینگلیز وە یا جەرمەن وە یا عەرەب ئەوترێ ئینگلیز، جەرمەن، عەرەب، چونکە زمانیان ھەیە، کەزمان نەبوو قەومیەت نییە. کوردیش تائێستە بۆیە ماوەتەوە، چونکە زمانىزمانی ھەبووە، ئەگەر زمانەکەىزمانەکەی نەبێ مەفەومىمەفەومی کورد لەفەرھەنگا نامێنێ.

لەسەرەتاىلەسەرەتای ئەم سەدەىسەدەی بیستەمەوە وردە وردە خوێندەوارىخوێندەواری لەناو رەمەکىرەمەکی کورددا پەرەىپەرەی سەندوەو ئەستێنێ. ئینکار ناکرێ خوێندەوارىخوێندەواری چراىچرای ژیانە بەڵام لەلایەکىلەلایەکی ترەوە من ھەست بەزیانێکى گەورەىبەزیانێکی گەورەی ئەکەم لەم رووەوە؛ ھەست بەوە ئەکەم چونکە خوێندەوارىیەکەخوێندەوارییەکە بەزمانىبەزمانی کوردىکوردی نییە ھەتا سەدەىسەدەی بیستەم بەسەر ئەچێ قەومىقەومی کوردیش نەمێنێ. بۆیە ئەڵێم نەمێنێ چونکە مناڵەکە لەقوتابخانەىلەقوتابخانەی غەیرىغەیری کوردی کوردىلەباتی وشەیەکی لەباتىکوردی وشەیەکىفێری کوردىوشەیەکی فێرىغەیری وشەیەکى غەیرى کوردىکوردی ئەبێ، ئەو وشەیە دێنێتەوە ماڵەوەو قسەىقسەی پێ ئەکا، برا بچکۆڵەکەو خوشکە نەشمیلەکەىنەشمیلەکەی لێوە فێر ئەبن، باوکى باوکی مناڵەش ئەڵێ کۆرپەڵەم فێرىفێری زمانىزمانی نان پەیدا کردن بووە ئەویش وەرىوەری ئەگرێ، دایکەشىدایکەشی ئەڵێ لەدەورت گەڕێم چەند قسەکانت جوانە؟! ئەویش فێرىفێری ئەبێ!. بەرە بەرە زمانىزمانی قوتابخانەىقوتابخانەی غەیرىغەیری کوردىکوردی مناڵە کە شوێن ھەوارێکىھەوارێکی خۆش بۆ خۆىخۆی لەماڵىلەماڵی باوکىباوکی مناڵەدا دروست ئەکاو زمانىزمانی مادەرزادىمادەرزادی کوردییەکە لەژێریا دەست ئەکا بەنقەنق!. کە پشتێک بەم جۆرە رۆیشت پشتىپشتی دووەھەمء سێھەم ئەڵێن باووباپیرىباووباپیری ئێمە بەرەحمەت بن- بەزمانێک قسەیان ئەکرد کە پێیان ئەوت زمانىزمانی کورىکوری!.

ئەوانەىئەوانەی کەھەست بەقەومیەتىبەقەومیەتی کوردىکوردی ئەکەنء ھەست بەوە ئەکەن کە (بڤە)یەکىیەکی گەورە ئابڵۆقەىئابڵۆقەی زمانەکەیانىزمانەکەیانی داوە ئەگەر تەنھا ئەم قسەیە بخوێننەوە ئەکەونە سەر ئەو باوەڕە کە زیندو کردنەوەو بوژاندنەوەىبوژاندنەوەی زمانى کوردىزمانی کوردی لەسەر قاقەز چە کارێکىکارێکی گەورە ئەکاتە سەر مانەوەىمانەوەی قەومیەتىقەومیەتی نەتەوەىنەتەوەی کورد.

ھیچ ئامانجێکم نییە تەنیا پاراستنىپاراستنی زمانی زمانى کوردىکوردی نەبێ، ئەویش بۆ پاراستنىپاراستنی قەومیەتىقەومیەتی کورد لەو تەنگوچەلەمانە کە گەمارۆىگەمارۆی داون. دنیاىدنیای ئیمرۆ وەکو دنیاىدنیای دوێنێ نییە، گۆڕانىگۆڕانی ئیمڕۆ وەکو گۆڕانىگۆڕانی پێرێ نییە، قەومى قەومی کورد ئەبێ کۆشش بکا- بەبێ جیاوازىجیاوازی- بۆ پاراستنىپاراستنی قەومیەتىقەومیەتی خۆىخۆی. ئەم کۆششە بەخزمەتکردنىبەخزمەتکردنی زمانەکەىزمانەکەی ئەبێ، زمانىزمانی خۆت بپارێزەو بەزمانىبەزمانی خۆت بخوێنەرەوە ئیتر خەمى خەمی ھیچت نەبێ.

ھیتلەر کە یادداشتەکەىیادداشتەکەی (کفاحىکفاحی) دانا وتىوتی: (ئەم نوسینەم بەزمانێکە گەورەتر عالمێکىعالمێکی رایەخ چۆنىچۆنی لێ تێ

ئەگا شوانێکىشوانێکی سەر کێویش ھەر بەو جۆرە لێىلێی تێ ئەگا؛ بەزمانێکە کە زمانىزمانی ئەڵەمانییە.) منیش ھەر ئەوەندە ئەڵێم. ئینجا بابچێنە سەر بارێکىبارێکی تر بۆ منء ئەم کتێبە:-

بەبیرەوەرىبەبیرەوەری خۆم حەزم بەقسەىبەقسەی خۆش کردوەو لەبیستنى قسەیەکىلەبیستنی قسەیەکی خۆش وەکو ھەستم بەدەنگێکىبەدەنگێکی نھێنىنھێنی خۆش کردبێ وابووم، لەبەر ئەوە خۆم لەخۆمەوە ھەر ئەگەڕام بەشوێن ئەو قسەو سەرگوزەشتە کوردىیانەداکوردییانەدا کە لەناو کورددا باو بوون، بەبێ ئەوە بەشتێکىبەشتێکی تر بزانم گەلێکیان لەسنگما مانەوە، دیسان ھەر تێریشم نەئەخوارد ئەمویست زیاتر ببێت، لەپاشا کە ئەمبینى گەلێکىئەمبینی گەلێکی تر وەکو من ھەر حەز بەقسەو سەرگوزەشتەىسەرگوزەشتەی خۆش ئەکەنء شوێنى شوێنی ئەکەون، بەلامەوە سەیر بوو کە ئەمە بۆچ وایە؟ لەپاش ورد کردنەوە تەماشام کرد ئەمانە مەعانیە روحیانەن کە بەوشە تەعیبریان پێ لێ ئەدرێنەوە؛ ئەمانە ئەو ئەدەبەن کە لەگەلڕ سروشتى سروشتی ئادەمیزاد تێکەڵاوکراون.

ئەو وەختە بۆم ساغ بوەوە کەراستە ئادەمیزاد بەبنەچە پابەندىپابەندی ئەدەبە، چونکە ئەدەب خۆراکىخۆراکی روحەکەیەتىروحەکەیەتی. بۆم ساغ بوەوە کە گەورەیىگەورەیی ئەدەب بناغەىبناغەی ھەموو گەورەییەکە- با ھەست بەگەورەیىیەکانىبەگەورەیییەکانی تریش نەکرێت-.

کەچومە بنجء بناوانىبناوانی کارەوە دەستم کرد بەخوێندنەوەىبەخوێندنەوەی شتىشتی تر، تەماشام کرد تەنھا قەومىقەومی کورد نەبێ قەومەکانىقەومەکانی تر بەھەردوو دەستەوە چونەتە ژێر ئەدەبیات، ھەر جۆرە شتێکیان بۆبێت خێرا لاپەڕەىلاپەڕەی کتێبەکانیان پێپڕ کردۆتەوەو نەیانھێشتووە ون ببێت. کە ئەمەم بینىبینی وتم ئایا بۆچىبۆچی شتىشتی وامان نەبووە؟. لەگەلڕ ئەو ھەموو قسە خۆشانەدا کەھەمانە!. لەوە زیاتر ھیچم بۆ نەدۆزرایەوە کە رەنگبێ لەناو ئێمەدا وتەىوتەی شورەیىشورەیی (عەیبە) نەیھێشتوە ھیچ شتێک پێکەوە بنێن. دیارە ھەر واش بووە چونکە زۆرتر ئەوقسەو سەر گوزەشتە خۆشانە تا ئێستە ھەروا بەرشخەنێکەوە گێڕاونەتەوەو لەوانە بوون ھەر لەگەلڕ یەکێک یەکێکیانىیەکێکیانی لێ گێڕابێتەوە خێرا لێىلێی ھاتبێتنە سەرپێء( عەیب نیە تۆ ئەم قسە ناشیرینە ئەگێڕیتەوە؟!.) لەگەلڕ ئەوەشدا ئەو قسەیە کە ناشیرین وە یا پێچەوانەىپێچەوانەی ئەدەبء شەرم دائەنرێ ئەوە جەوھەرىجەوھەری ئەدەبء ئەقڵەو ئەدەب لەو دروست ئەبێ.

ئەدەب پەردەى ژیانىپەردەی ژیانی کۆمەڵە، کە، شان بەشانىبەشانی ھاتۆتە خوارەوە،، ژیرىءژیریء زەینىزەینی پێشان ئەدا، رابواردنء ھەڵسوکەوتیان ئەخاتە روو. ئەو پارچە قسانە وەکو لەرواڵەتا ساویلکەن لەمەعنادا زۆر شت ئەگەیەنن، ئاسمانىئاسمانی مەعنایان گەلێ بەرزترە لەو ئاسمانە کە تیایانا دەرئەکەون. قەومەکانىقەومەکانی تر ھەموو شتێکیان وتوەو نوسیویانەتەوە- ئیتر چاک بوبێتن یاخراپ- نەیانھێشتووە سەریان تیا بچێ.

منیش لەبەر ئەمانە ھاتم لەم سەر گوزەشتء پەندانە بە ئەندازەىئەندازەی دەسەڵات وەبگرە زیاد دەسەڵاتیشم لێ کوکردنەوەو حەزم کرد لەم رەوشەوە کتێبێکمان ببێت. ئەزانم سەرەتا لەوانەیە زۆر کەس لێ بکەویتە تەقەوەو بڵێ: قسەکان بێ شەرمىءشەرمیء پێچەوانەىپێچەوانەی ئەدەب دیوەخانانە نەئەبوایە شتىواشتیوا بنوسرایە.

منیش ھەقیان ئەدەمێ؛ چونکە ھەموو شتێک لەسەرەتاوە لەبەر ئەوە تازە کورەیە بەرھەڵستىبەرھەڵستی بۆ پەیدا ئەبێ بەڵام لەپاش ماوەیەک ئیمان بەوە دێنن کە سوچێک لەئەدەبىلەئەدەبی ون بووىبووی کوردى،کوردی، زیندوو بۆتەوەو دار مێخەکى سیسىمێخەکی سیسی ئاو لێ بڕاو گەشێنراوەتەوە. ئەمەو دیسان ئەڵێ:_

کابرایەک نوێژىنوێژی نیوەڕۆىنیوەڕۆی ئەکرد وتىوتی: ( نیەتمە ھەشت رکات نوێژىنوێژی ئەم نیوەڕۆیە ئەکەم.) کە لێ بوەوە مەلاپێىمەلاپێی وت باوکم نوێژى نوێژی نیوەڕۆ چوار رکاتە، کەىکەی ھەشت رکاتە؟ نوێژەکەت بکەرەوە. ئەویش پێىپێی وت: (مامۆستا! من ھەشت رکاتم کردوە ، خوا، تێ کەوىکەوی چوارىچواری چاکىچاکی بۆ خۆىخۆی ھەڵبژێرىءھەڵبژێریء چوارەکەىچوارەکەی ترىتری بداتەوە بەسەر خۆما!.) ئێستەش ئەم کتێبە ھەرکەس ئەیخوێنێـتەوە ئەوىئەوی چاکە بۆ خۆىخۆی ھەڵبژێرىءھەڵبژێریء ئەوىئەوی خراپە بیداتەوە بەسەر خۆما.دیسان ئەیڵێمەوە؛ کاکىکاکی کوردىکوردی خۆشەویست! توڕە مەبە بۆ نوسینەوەىنوسینەوەی ئەم کتێبە، میللەت وەکو باخىباخی پادشاھانە، گوڵىگوڵی چاکیشىچاکیشی تێدایەو ەىەی خراپیش، لە گەورەتر کتێبىکتێبی ئەدەبیاتىئەدەبیاتی عالەمىعالەمی عەرەبىعەرەبی (اغانىاغانی ابو فرجىفرجی اێفھانىاێفھانی)ء (عقدالفریدىعقدالفریدی ابن عبد ربە)یە، ئەم کتێبانە عالەمىعالەمی ئیسلامىءئیسلامیء غەیرىغەیری ئیسلامىئیسلامی دانیان پیا ئەنێن کە شا کتێبىکتێبی ئەدەبن، ئەمە بێجگە لە (المستگرف فی کل فن مستڤرف)ىی –شھاب الدینىالدینی احمدىاحمدی ابشەىابشەی- ئەگەر بەپوختىبەپوختی چاوێک بەوانەدا بخشێنىبخشێنی بۆت دەر ئەکەوێ ئەوانەىئەوانەی من لەم کتێبەدا نوسیومن شورەیىیەکەیانشورەیییەکەیان نەگەیشتوتە شورەیىشورەیی ھەندێ لەوانەىلەوانەی کە لەوانا نوسراون، ئەم قسانەىقسانەی ئێرە وەکو شوێنانىشوێنانی تر ھەر یەکە دەورێک ئەگێڕنەوە؛ ھەم ئەدەبە، کە ئەدەب پەردەی پەردەى ژیرىژیری تاکء کۆمەلڕ ئەگێڕێتەوە، ھەم بۆنێکە بۆ دەماخ کەبۆنىکەبۆنی دەماخ لەزەتىلەزەتی روحیىیەروحیییە.

علاْ الدین سجادىسجادی