کفری: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
گەڕاندنەوەی پێداچوونەوەی 221010 لە لایەن Ferxwaz (وتووێژ)
یوونیکۆد
ھێڵی ٢:
{{خاوێنکردن}}
[[پەڕگە:1401kifri64.jpg|چەپ|وێنۆک|250px|وێنەیەکی شاری كفرى]]
'''کفرىکفری''' شارێکىشارێکی دێرینىدێرینی کوردستانه‌کوردستانە ده‌که‌وێته‌دەکەوێتە ناوجه‌ىناوچەی گه‌رمیانه‌وه‌،گەرمیانەوە، له‌ملەم شاره‌داشارەدا نه‌ته‌وەىنەتەوەی کورد و تورکمان و عەرەب تێیدا دەژین کهکە زۆربەىزۆربەی دانیشتوانىدانیشتوانی کوردن، کفرىکفری له‌لە ڕووىڕووی ئاو و هه‌واوه‌ھەواوە که‌شێکىکەشێکی مام ناوه‌ندىناوەندی هه‌یه‌ھەیە به‌ڵامبەڵام له‌لە وه‌رزىوەرزی هاوینداھاویندا هه‌ندێکھەندێک گه‌رمه‌گەرمە.
== مێژوو ==
‌کفری شارێکی دێرینەوپێگەیەکی گرنگ وپڕبایەخی لەمێژووی گەرمیانداھەیە،کفری مەڵبەندێکی دێرینی رۆشنبیریو ئەدەبی بووەبەڵام وەکو پێویست ئاوڕ لەمێژووەکەی نەدراوەتەوە، کەمترین کتێب بە شێوەی تێروتەسەل لەسەر شاری کفری و مێژووەکەی نوسراوەتەوە ئەوەی کە ھەبووە خۆی لە باسی کورت و بابەتە پەیوەستەکانی بە ناوچەکانی ترەوە دەنواند، تاکو کۆتای سەدەی بیست تەنھا دوو کتێب تەرخان کراوە کە باس لە تێکڕای بوارەکانی ژیان دەکات لە شاری کفریدا ئەویش کتێبەکانی ( ابراھیم خان پائر من کردستان-مکرم الگالبانی)و( شۆڕشی [[ئیبراھیم خانی دەلۆ]] ١٩٢٠-مستەفا نەریمان ).
‌کفرى شارێکى دێرینه‌وپێگه‌یه‌کى گرنگ وپڕبایه‌خى له‌مێژووى گه‌رمیانداهه‌یه‌،کفرى مه‌ڵبه‌ندێکى دێرینى رۆشنبیرىو ئه‌ده‌بى بووه‌به‌ڵام وه‌کو پێویست ئاوڕ له‌مێژووه‌که‌ى نه‌دراوه‌ته‌وه، که‌مترین کتێب به‌ شێوه‌ى تێروته‌سه‌ل له‌سه‌ر شارى کفرى و مێژووه‌که‌ى نوسراوه‌ته‌وه‌ ئه‌وه‌ى که‌ هه‌بووه‌ خۆى له‌ باسى کورت و بابه‌ته‌ په‌یوه‌سته‌کانى به‌ ناوچه‌کانى تره‌وه‌ ده‌نواند، تاکو کۆتاى سه‌ده‌ى بیست ته‌نها دوو کتێب ته‌رخان کراوه‌ که‌ باس له‌ تێکڕاى بواره‌کانى ژیان ده‌کات له‌ شارى کفریدا ئه‌ویش کتێبه‌کانى ( ابراهیم خان ثائر من کردستان-مکرم الطالبانى)و( شۆڕشى [[ئیبراهیم خانى ده‌لۆ]] ١٩٢٠-مسته‌فا نه‌ریمان ).
کۆمەڵێک سەرچاوەی مێژووی دیکە ھە یە کەبەزمانەکانی کوردی و عەرەبی نوسراونەتەوە کە گرنگترینیان کتێبەکانی (د.کەمال مەزھەر ئەحمەد - گەشتی ریچ)کەلەساڵی ١٨٢٠ بەشاری کفریدا تێپەڕیوە. ( گە باقر)و(فۆاد سفر )کەدوو مێژوونوسی دیاری عەرەبن سەردانی ناوچەکەیان کردووەولە سەریان نوسیوە.باسی دانیشتوانی دەوروبەرو ناو شاری کفری و باسی تورکمانەکانی کفری و بەشێک لە ھۆزە کوردییەکانی ناوچەکە کە باس لە سێ ھۆزی سەرەکی لە ھۆزە کوردیەکانی کوردی ناوچەکە وەک ( ھۆزی داودە – دەلۆ- زەنگەنە ) ھەروەھا کفری (١٥٨) گوندی ھەبووە بە گوێرەی قاموس ئیعلامی عوسمانی چاپی ساڵی ١٨٩٨ لە لاپەڕەی ٢٩٦ باس لە سەرژمێری کفری دەکات کە ٤٠٠٠ کەس بووە.
کۆمه‌ڵێک سه‌رچاوه‌ى مێژووى دیکه هه یه که‌به‌زمانه‌کانى کوردى و عه‌ره‌بى نوسراونه‌ته‌وه‌ که‌ گرنگترینیان کتێبه‌کانى (د.که‌مال مه‌زهه‌ر ئه‌حمه‌د - گه‌شتى ریچ)که‌له‌ساڵى ١٨٢٠ به‌شارى کفریدا تێپه‌ڕیوه‌. ( طه باقر)و(فؤاد سفر )که‌دوو مێژوونوسى دیارى عه‌ره‌بن سه‌ردانى ناوچه‌که‌یان کردووه‌وله‌ سه‌ریان نوسیوه.باسى دانیشتوانى ده‌وروبه‌رو ناو شارى کفرى و باسى تورکمانه‌کانى کفرى و به‌شێک له‌ هۆزه‌ کوردییه‌کانى ناوچه‌که‌ که‌ باس له‌ سێ هۆزى سه‌ره‌کى له‌ هۆزه‌ کوردیه‌کانى کوردى ناوچه‌که‌ وه‌ک ( هۆزى داوده‌ – ده‌لۆ- زه‌نگه‌نه‌ ) هه‌روه‌ها کفرى (١٥٨) گوندى هه‌بووه‌ به‌ گوێره‌ى قاموس ئیعلامى عوسمانى چاپى ساڵى ١٨٩٨ له‌ لاپه‌ڕه‌ى ٢٩٦ باس له‌ سه‌رژمێرى کفرى ده‌کات که‌ ٤٠٠٠ که‌س بووه‌.
 
==کفرىکفری و گه‌شتیارانگەشتیاران==
[[نیبور]]ىی گه‌شتیارگەشتیار که‌کە هاتووه‌ته‌ھاتووەتە کوردستان له‌لە ساڵىساڵی ١٧٦٦ز دا به‌بە شارىشاری کفریدا تێپه‌رىتێپەری کردووه‌کردووە ناوىناوی (کفرىکفری) به‌بە شێوه‌ىشێوەی ( کرفه‌کرفە ) هێناوه‌ھێناوە.
[[جیمس بکنغهامبکنغھام]]له‌لە ١٢ تەموزىتەموزی ١٨١٦ ز بەکفریدا گوزه‌رگوزەر بووە بابه‌تىبابەتی لەسەر نوسیوە و وێنەیەکیشىوێنەیەکیشی بۆ کێشاوە
[[کلودیوس ریچ]]لە گەشتەکەیدا بەرەو سلێمانىسلێمانی لەرۆژىلەرۆژی ٢٦ى٢٦ی نیسانىنیسانی ١٨٢٠ ز دا بۆ کفری هاتووەھاتووە و 3٣ رۆژ تێدا ماوەتەوە و زۆر به‌وردىبەوردی ناوچەکەىناوچەکەی پشکنیوەو گوتویەتىگوتویەتی کە شارىشاری کفرىکفری دێرین لە باوشىباوشی به‌رزاییه‌کانىبەرزاییەکانی رۆژهه‌ڵاتىرۆژھەڵاتی ناوچه‌که‌داناوچەکەدا بووە
[[جیمس بیلىبیلی]] لەساڵىلەساڵی ١٨٣٤ ز وەک گەشتیارانی تر به‌مبەم ناوچەیەدا تێپەڕیووە و باسی ناوچەکەی کردووه‌کردووە.
 
== شوێنه‌وارشوێنەوار ==
ئه‌وئەو شوێنه‌وارانه‌ىشوێنەوارانەی که‌کە تاکو ئێستا ماون که‌کە له‌لە شێوه‌ىشێوەی ده‌ستدەست کردن له‌لە چاخ و سه‌رده‌مه‌سەردەمە جیاوازه‌کانداجیاوازەکاندا دروست کراون وه‌کوەک ئاسکىئاسکی کفرىکفری و ئاشتۆکان و( تلیشان )و (دوانزهدوانزە ئیمام) و (سه‌رقه‌ڵاسەرقەڵا) و (گرده‌گۆزینه‌گردەگۆزینە) و چه‌ندانچەندان شوێنىشوێنی تر له‌لە ناوچه‌ىناوچەی کفرىکفری . له‌لە نزیک شارىشاری کفرىکفری ژماره‌یه‌کژمارەیەک که‌لاوه‌ىکەلاوەی شوێنه‌وارىشوێنەواری فراوان هه‌یه‌ھەیە وه‌کوەک ( قه‌ره‌قەرە ئۆغڵان ) که‌کە پاشماوه‌ىپاشماوەی خانووه‌کانخانووەکان له‌لە به‌ردبەرد و گه‌چگەچ و نه‌خشنەخش و نیگارىنیگاری گه‌چگەچ کارىکاری ده‌بینرێتدەبینرێت وه‌وە به‌بە دوورىدووری (٥)کم له‌لە باکورىباکوری کفریه‌وه‌کفریەوە گردێکىگردێکی شوێنه‌وارشوێنەوار هه‌یه‌ھەیە که‌کە پێىپێی ده‌گوترێتدەگوترێت قه‌ڵاىقەڵای کچان( قز قلعه‌سىقلعەسی ).
شاره‌که‌شارەکە لاىلای خۆرهه‌ڵاتیه‌وه‌خۆرھەڵاتیەوە ، له‌لە ژێر ئه‌وئەو زۆرگانه‌دازۆرگانەدا که‌کە له‌رۆخىلەرۆخی چه‌مه‌که‌چەمەکە بوون ( دیوىدیوی لاىلای خۆرئاوایان هه‌ڵوه‌ریبووھەڵوەریبوو)گردێکىگردێکی به‌رزبەرز و ته‌ختتەخت و زۆریان هه‌یه‌،ھەیە، که‌کە شێوه‌ىشێوەی چوارگۆشه‌ىچوارگۆشەی هه‌بووھەبوو دیوىدیوی ناوه‌وه‌یانناوەوەیان کوت و مت له‌ولەو ره‌نگه‌رەنگە ره‌شه‌رەشە ئه‌چووئەچوو که‌له‌کەلە (سلوقیه‌سلوقیە و بابل ) دۆزرابوونه‌وه‌دۆزرابوونەوە.
 
== ناو و واتاىواتای شارىشاری کفرىکفری ==
تاکو ئێستا بەتەواوی نەزانراوە ناوی شاری کفری لە چیەوە سەرچاوەی گرتووە و ئەو ناوەی بەباڵادا بڕاوە، وشە ی کفری لە عەرەبیدا گەلێک مانا دەبەخشێت وەک ( کفرـ کفرا ) داپۆشینی شتێک، (کفر ـ کفرانا) دژی ئیمان ھێنان بە خوا، ( کفر ) ئەرزیکی دوور لە خەڵکە، ‌( الکفر ) شەوەزەنگ، (کفر)لادێ. سەبارەت بە ناوی ( کفری) ھەندێک بیروبوجون ھە یە ١- لە ووشەی ( کفر)ی عەرەبیەوە ھاتووە کە بەکوردی مانای دار (گەز) دەبەخشێت، چونکە کاتی خۆی ئەم جۆرە دارانە لە ناوچەکەدا زۆر بوون، ٢- کفر بەمانای قیر یان بەردە خەڵوز دێت کە لەدێر زەمانەوە کانزاکانیان لەدەورو پشتی کفریی ئێستادا دۆزراوەتەوە.
٣-وە رایەک ھەیە کە ووشەی کفری لە( قار –قیر –کار)ی سۆمەریەوە وەرگیراوە، بەتێپەڕ بوونی کات لە سەردەمە جیاوازەکاندا ئاڵوگۆڕ بە سەر ئەو ووشەدا ھاتووە .
لە دەقە بزماریە ئەکەدیەکان و پاشتر بابلیەکان و ئاشوریەکاندا پێی وتراوە ( کبرو ) لە ئارامیەکاندا بە( کبرا ) ھاتووە وە لە عبرانیەکاندا بە ( کوبیر ) یان کوفیر ھاتووە. لە سەردەمی(سوڵتان عبدالحمید) حوکمراِنیەتی عوسمانیشدا ناوی کفری گۆڕی بۆ ( ێلاحیە ). رایەک ھەیە سەبارەت بەناوی کفری کە دەگەڕیتەوە بۆ ووشەی ( کفر) کە ووشەیەکە لەزمانی تۆرانیەدا کە بەرامبەر بە ( تەروو)* لە زاروەی سۆرانی کوردیدا دێت. ئەوا ھەموو ئەو ناوو دەسنیشان کردنە مێژوویانەی لە ھەر سەردەمێکدا بەسەر ناوەکەیدا بڕاوە و تائێستاش ماوەتەوە لەگەڵ ئەوەشدا بۆخۆیان دەلالەت لەو یادەوەریانە دەکەن کەبەسەر شار و ناوچەکەدا ھاتوون وەک ناوە دێرینەکانی ( کیماش ، لاخیرۆ ، کیرۆ ، فرجیا ).
 
== ناو و واتاى شارى کفرى ==
تاکو ئێستا به‌ته‌واوى نه‌زانراوه‌ ناوى شارى کفرى له‌ چیه‌وه‌ سه‌رچاوه‌ى گرتووه‌ و ئه‌و ناوه‌ى به‌باڵادا بڕاوه‌، وشه ى کفرى له عه‌ره‌بیدا گه‌لێک مانا ده‌به‌خشێت وه‌ک ( کفرـ کفرا ) داپۆشینى شتێک، (کفر ـ کفرانا) دژى ئیمان هێنان به‌ خوا، ( کفر ) ئه‌رزیکى دوور له‌ خه‌ڵکه، ‌( الکفر ) شه‌وه‌زه‌نگ، (کفر)لادێ. سه‌باره‌ت به‌ ناوى ( کفرى) هه‌ندێک بیروبوجون هه یه 1- له‌ ووشه‌ى ( کفر)ى عه‌ره‌بیه‌وه‌ هاتووه‌ که‌ به‌کوردى ماناى دار (گه‌ز) ده‌به‌خشێت، چونکه‌ کاتى خۆى ئه‌م جۆره‌ دارانه‌ له‌ ناوچه‌که‌دا زۆر بوون، 2- کفر به‌ماناى قیر یان به‌رده‌ خه‌ڵوز دێت که‌ له‌دێر زه‌مانه‌وه‌ کانزاکانیان له‌ده‌ورو پشتى کفریى ئێستادا دۆزراوه‌ته‌وه‌.
3-وه‌ رایه‌ک هه‌یه‌ که‌ ووشه‌ى کفرى له‌( قار –قیر –کار)ى سۆمه‌ریه‌وه‌ وه‌رگیراوه، به‌تێپه‌ڕ بوونى کات له‌ سه‌رده‌مه‌ جیاوازه‌کاندا ئاڵوگۆڕ به‌ سه‌ر ئه‌و ووشه‌دا هاتووه‌ .
له‌ ده‌قه‌ بزماریه‌ ئه‌که‌دیه‌کان و پاشتر بابلیه‌کان و ئاشوریه‌کاندا پێى وتراوه‌ ( کبرو ) له‌ ئارامیه‌کاندا به‌( کبرا ) هاتووه‌ وه‌ له‌ عبرانیه‌کاندا به‌ ( کوبیر ) یان کوفیر هاتووه‌. له‌ سه‌رده‌مى(سوڵتان عبدالحمید) حوکمراِنیه‌تى عوسمانیشدا ناوى کفرى گۆڕى بۆ ( صلاحیه‌ ). رایه‌ک هه‌یه‌ سه‌باره‌ت به‌ناوى کفرى که‌ ده‌گه‌ڕیته‌وه‌ بۆ ووشه‌ى ( کفر) که‌ ووشه‌یه‌که‌ له‌زمانى تۆرانیه‌دا که‌ به‌رامبه‌ر به‌ ( ته‌روو)* له‌ زاروه‌ى سۆرانى کوردیدا دێت. ئه‌وا هه‌موو ئه‌و ناوو ده‌سنیشان کردنه‌ مێژوویانه‌ى له‌ هه‌ر سه‌رده‌مێکدا به‌سه‌ر ناوه‌که‌یدا بڕاوه‌ و تائێستاش ماوه‌ته‌وه‌ له‌گه‌ڵ ئه‌وه‌شدا بۆخۆیان ده‌لاله‌ت له‌و یاده‌وه‌ریانه‌ ده‌که‌ن که‌به‌سه‌ر شار و ناوچه‌که‌دا هاتوون وه‌ک ناوه‌ دێرینه‌کانى ( کیماش ، لاخیرۆ ، کیرۆ ، فرجیا ).
 
==ڕه‌سه‌نایه‌تى کورد بوونى شارى کفرى==
وەرگیراو لە «https://ckb.wikipedia.org/wiki/کفری»