زانیاری: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
No edit summary
ب روبوت: تغييرات تجميلية
ھێڵی ١:
[[پەڕگە:WikipediaBinary.svg|thumb|200px|[[ئەسکی|کۆدە ئەسکییەکان]] بۆ وشەی "Wikipedia" کە بە [[سیستەمی ژمارەییی دوانی|دوانی]] نیشاندراون، ئەو سیستەمە ژمارەیییەی کە زۆربەی کات بۆ [[بەکۆدکردن]]ی زانیاری بەکاردەهێنرێتبەکاردەھێنرێت.]]
'''زانیاری''' وەکوو چەمکێک خاوەنی گەلەک واتایە، لە بەکارهێنانیبەکارھێنانی ڕۆژانەوە هەتاھەتا ئامادەکارییە تەکنیکییەکان.
چەمکی زانیاری زۆر لە نزیکەوە گرێدراوی تێگەیشتەگەلێکە وەکوو [[constraint]]، [[ڕاگەیێنی]]، [[کۆنترۆڵ]]، [[دراوە]]، [http://ku.wiktionary.org/wiki/form فۆرم]، [[ڕێکارنامە]]، [[زانین]]، [http://ku.wikipedia.org/wiki/Raman_(zimannasî) ڕامان]، [[هاندان|هاندەری ئاوەزی]]، [[شێوەئاسا]]، [[پێزانین]]، و [[نواندنی زانین]]. لە بەرتەسکترین واتای تەکنیکیی خۆیدا، زانیاری پاشیەکییەکی ڕیزدارە لە [[هێما]]کان.
 
وشە ئینگلیزییەکە، ''information''، بەئاشکرا لە وشەی لاتینیی ''"informare"''ەوە گیراوە کە واتە: "شێوەبەخشین بە هزرھزر"، "ڕێکوپێککردن"، "فێرکردن".
 
ئەگەرچی زۆرجاران زانیاری و دراوە (Data، داتا) لە جیاتیی یەکتر بەکاردەهێنرێنبەکاردەھێنرێن بەڵام لە ڕاستیدا زۆر جیاوازییان هەیەھەیە. دراوە کۆمەڵێک زانیاریی بێ‌پێوەندییە و هەتاھەتا بەدروستی هەڵنەسەنگێندرێتھەڵنەسەنگێندرێت بێ‌کەڵکە. پاش هەڵسەنگاندن،ھەڵسەنگاندن، پێوەندییە جێی سەرنجەکانی نێوان دراوەکان ئاشکرا دەبن و دراوەکان دەگۆڕدرێن و دەبن بە زانیاری. لەوانەیە دوو دراوەی هاوشێوەھاوشێوە بۆ دوو ئامانجی جیاواز بەکاربهێنرێنبەکاربھێنرێن و ببن بە دوو زانیاریی جیاواز. کەوایە دراوە هەتاھەتا نەگۆڕدراوە بۆ زانیاری بێ‌کەڵکە و ناکرێت ناوی زانیاریی لێ بنرێت. لە [[زانستی کۆمپیوتەر]]دا، زانیاری شتێکە بەم شێوەیە: ''ناوی تایبەتمەندییەکی شتێک = دراوە''. بۆ نموونە: ژمارەی ئەندامانی ماڵپەڕ = ١٢٠. لەم وتەیەدا، "١٢٠" دراوەیە بەڵام هەموویھەمووی وتەکە، "ژمارەی ئەندامانی ماڵپەڕ = ١٢٠"، زانیارییەکە و پەیامێکی پێیە.
 
== وەکوو پەیامێک ==
زانیاری وشەیەکە بە گەلەک واتەوە. واتاکەی گرێدراوی ئەو بەستێنەیە کە وشەکەی تێدا وەدەرکەوتووە. بە کورتی، زانیاری '''پەیامێکە''' وەردەگیردرێت و فامدەکرێت. بە پێی [[دراوە]]، دەکرێت زانیاری ئاوەهائاوەھا پێناسە بێت: کۆمەڵێک ڕاستی کە شایەنی ئەوەن دەرەنجامیان لێبگیردرێت. لەبەر ئەوەی کە زانیاری ئەو ئاگادارییەیە کە بە هۆیھۆی کۆڵێنەوە یان ئەزموون یان فێرکارییەوە پەیدادەبێت، خاوەنی زۆر لایەنی دیکەشە. بەڵام بەگشتی، زانیاری ئەنجامی کارلەسەرکردن، یاریـپێکردن، و ڕێکخستنی دراوەیە بە جۆرێک کە بە [[زانین]]ی ئەو کەسەی کە وەریدەگرێت زێدەبکات.
 
'''زانیاری''' دۆخی سیستەمێکی ڕەچاوکراوە. پەیام زانیارییەکەیە کە بەدیهاتووەبەدیھاتووە.
 
زانیاری چلۆنایەتییەکی [[پەیام]]ێکە لە بنێرێکەوە بۆ یەک یان چەن وەرگر. زانیاری هەمیشەھەمیشە ''سەبارەت بە'' شتێکە (ڕوودانی پێشهاتێک،پێشھاتێک، نرخ، ئەخلاق، و ...). ئەگەر بەم جۆرە چاوی لێ بکرێت، ئیتر زانیاری پێویست ناکات ڕاست بێت؛ بۆی هەیەھەیە ڕاستییەک بێت یان درۆیەک، یان تەنانەت تەنیا دەنگی شکاندنەوەی دارێک بێت. تەنانەت نۆیزێکی تێکدەری بەکارهێنراوبەکارھێنراو بۆ بەرگری لە هەڵقوڵانیھەڵقوڵانی [[ڕاگەیێنی]] ژی دەکرێت چەشنێک زانیاری بێت. لەگەڵ ئەوە، بە شێوەیەکی گشتی، ئەگەر نرخی زانیاری لە پەیامێکی وەرگیراو بچێتە سەرەوە، پەیامەکە ڕاستترە.
 
ئەم نموونەیە وای داناوە کە بنێرێکی دیاریکراو و لانیکەم یەک وەرگر بوونیان هەیەھەیە. زۆرێک لەو پاڵاوتنکارییانەی کە بۆ ئەم نموونەیە کراون بوونی زمانێکی هاوبەشیشیانھاوبەشیشیان بە پێویست زانیوە کە بنێرەکە و لانیکەم یەکێک لە وەرگرەکان لەو زمانە تێبگەن.
 
جۆراوجۆرییەکان لە پێناسەکردنی زانیاریدا زۆرن. یەکێکیان زانیاری ئاوەهائاوەھا دەناسێنێت: ئەو شتەی کە بۆی هەیەھەیە لە ڕێگای پەیامێکەوە ڕابگەیێنرێت ئەگەر لە بنێرەکەوە کە لە پەیامەکە تێدەگات بنێردرێت بۆ وەرگرێک کە ئەویش توانای تێگەیشتن لە پەیامەکەی هەیەھەیە. لە یەکێکی‌تریاندا، پێویست ناکات بنێرەکە بتوانێت لە پەیامەکە تێبگات یان تەنانەت ئاگای لەوە بێت کە پەیامێک بوونی هەیە؛ھەیە؛ ئەوە زانیاری دەکاتە شتێک کە دەتوانرێت لە ژینگەوە دەربهێنرێت،دەربھێنرێت، بۆ نموونە، بە هۆیھۆی [[ڕوانین]]، [[خوێندنەوە]] یان [[پێوانەکاری]]یەوە.
 
[[بیردۆزی ڕاگەیێنی]] پێوانەیەکی ژمارەییی دابینکردووە بۆ پێواندنی ''نامسۆگەریی دەرهاتێکدەرھاتێک''<ref>the Uncertainty of an outcome؛ ''نامسۆگەری'' بناغەی [[بیردۆزی شیمانە]]یە.</ref>. بۆ نموونە، ئێمە دەتوانین بێژین "سیگناڵەکە داگری هەزارانھەزاران [[بیت]] زانیاری بوو" (واتە بۆ زانیاری [[یەکەی پێوان]]مان هەیەھەیە). بیردۆزی ڕاگەیێنی هۆگریھۆگری بەکارهێنانیبەکارھێنانی چەمکی [[ئانترۆپیی زانیاری]]یە کە بەگشتی لە پاڵ بیرکاری ئەمریکی [[کڵاد شانن]] دەدرێت.
 
شێوەیەکی تری زانیاری [[زانیاریی فیشەر]]ە، چەمکێک لە [[ڕۆناڵد فیشەر]]ەوە. زانیاریی فیشەر ئەو ڕادە زانیارییەیە کە پەیامێک سەبارەت بە پارامەترێکی ناشایەنی لێـڕوانین هەڵیگرتووەھەڵیگرتووە.
 
== وەکوو تێچووی هەستیھەستی ==
هەندێکاتھەندێکات وەکوو چەشنێک [[تێچوو]] بە [[ئۆرگانیزم]]ێکەوە (زیندەوەرێک) یان بە کەرەستەیەکی داڕێژراوەوە چاو لە زانیاری دەکرێت. تێچووەکان دوو جۆرن. هەندێکھەندێک لە تێچووەکان لەخۆوە گرنگییان هەیەھەیە بۆ کاری ئۆرگانیزمەکە (بۆ نموونە، خوادەرمەنی) یان بۆ کاری کەرەستەکە (بۆ نموونە، [[وزە]]). ئەمانە پێیان دەوترێت ''تێچووی هۆییھۆیی''<ref>
Dusenbery, David B. (1992). Sensory Ecology. W.H. Freeman., New York. ISBN 0-7167-2333-6.
</ref>. تێچووەکانی تر، کە پێیان دەوترێت "زانیاری"، تەنیا لەبەر ئەوە کە گرێدراو و ئاوێتەی تێچووە هۆیییەکاننھۆیییەکانن و دەکرێت بۆ پێشبینیکردنی ڕوودانی تێچووە هۆیییەکانھۆیییەکان لە کاتێکی تر (و ڕەنگە لە شوێنێکی تردا) بەکاربهێنرێن،بەکاربھێنرێن، بۆ ئۆرگانیزمەکە یان بۆ کەرەستەکە گرنگییان هەیەھەیە. هەندێھەندێ زانیاری لەبەر گرێدران و ئاوێتەبوون بە زانیاریی دیکەوە گرنگییان هەیە،ھەیە، بەڵام پێویستە کە سەرەنجام پێوەندییەک بە تێچوویەکی هۆیییەوەھۆیییەوە بوونی هەبێتھەبێت. لە کردەوەدا، زانیاری زۆرتر لەلایەن هاندەرێکەوەھاندەرێکەوە هەڵگیراوەھەڵگیراوە و پێویستە پێش ئەوەی لە ئۆرگانیزمەکە یان لە کەرەستەکەدا بەکاربهێنرێت،بەکاربھێنرێت، سیستەمێکی هەستییھەستیی پسپۆڕ (هیھی ئۆرگانیزمەکە یان کەرەستەکە) بیدۆزێتەوە و تێچووە وزەیییەکان بەهێزیبەھێزی بکەن. بۆ نموونە، ڕووناکی بۆ گیا و ڕووەک زۆرتر تێچوویەکی هۆیییە،ھۆیییە، واتە ڕووناکی لەخۆوە بۆ کاری ڕووەک ([[ڕوشنەپێکهاتن]]) گرنگیی هەیە،ھەیە، بەڵام بۆ ئاژەڵان زانیاری دابیندەکات. ڕووناکیی ڕەنگیی کە لە گوڵێکەوە دەدرێتە دەرەوە بۆ کاری [[ڕۆشنەپێکهاتن]] زۆر لاوازە، بەڵام هەرھەر ئەو ڕووناکییە لەلایەن سیستەمی بیناییی [[هەنگ]]ەوە دەدۆزرێتەوە و سیستەمی دەماریی هەنگەکەشھەنگەکەش زانیارییەکە بەکاردهێنێتبەکاردھێنێت بۆ نیشاندنی ڕێ بە هەنگەکەھەنگەکە بەرەو گوڵەکە، ئەو شوێنەی کە شیلە و تۆزەگوڵ و هەڵاڵەھەڵاڵە پەیدادەکات، کە بۆ ئەو تێچوی هۆیینھۆیین.
 
زانیاری بریتییە لە هەرھەر چەشنە تێچوویەکی هەستیھەستی. کاتێک زیندەوەرێک کە خاوەنی [[سیستەمی دەماری|سیستەمێکی دەماری]]یە تێچوویەک وەردەگرێت، دەیکاتە سیگناڵێکی کارەبایی. ئەمە لەلایەن هەندێھەندێ کەسانەوە وەکوو زانیاری چاوی لێدەکرێت.
 
== وەکوو کاریگەرییەک کە دەبێتە هۆیھۆی گۆڕانێک ==
زانیاری بریتییە لە هەرھەر چەشنە [[شێوەئاسا]]یەک کە دەسەڵاتـڕۆیە لە پێکهێنانپێکھێنان یان گۆڕانی شێوەئاساکانی تردا. لەم ڕاستێنەیەدا، پێویستییەک بە [[هۆشیاری|هزرێکی هۆشیار]] نییە بۆ هزرکردنھزرکردن و تێگەیشتن لە شێوەئاساکە. بۆ نموونە، [[DNA]] لەبەرچاوبگرن. پاشیەکییەک لە [[نیوکلیۆتاید]]ەکان شێوەئاسایەکە کە بەبێ هیچھیچ پێویستییەک بە هزرێکیھزرێکی هۆشیارھۆشیار کاریگەر و دەسەڵاتـڕۆیە لە پێکهێنانپێکھێنان و پەرەپێدانی ئۆرگانیزمێکدا. [[بیردۆزی سیستەمەکان]] هەندێجارھەندێجار وا دەێتە پێش چاو کە لەم ڕاستێنەیەدا ئاماژە بە زانیاریی دەکات، و وای دادەنێت کە زانیاری هیچھیچ هزرێکیھزرێکی هۆشیارھۆشیار تێوەناگلێنێت، و دەکرێت بەو شێوەئاسایانەی لە سیستەمدا بڵاودەبنەوە بوترێت زانیاری.
 
== وەکوو تایبەتمەندییەک لە فیزیکدا ==