دیموکراسیی لیبڕاڵ: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

'''دیموکراسی ئازاد''' شێوەیەکە لە شێوەکانی دیموکراسی نوێنەران کە تیایدا توانای نوێنەری ھەڵبژێردراو لە کارلێکردن لە سەر دەسەڵاتی بڕیار وەرگرتن ملکەچی دەسەڵاتی یاسایە و بە ھۆی دەستورەوە کە جەخت لەسەر پاراستنی ماف و ئازادیەکانی تاک و کۆ دەکات ھەموار کراوە (و ھەروەھا بە دیموکراسی دەستوری یاخود لیبراڵیزمی دەستوری ناو دەبرێت) و کۆت و بەند دەخاتە سەر ئەو ئاستەی کە پێویستە ویستی زۆرینە بسەپێنرێ.

ھەروەھا دیموکراسی ئازاد بە لێبوردەیی و فرەلایەنی ناسراوە، دید و بۆچونی کۆمەڵایەتی و سیاسی زۆر لێک جیاواز بیر و بۆچونە توندڕۆ و زیادڕۆکانیش لە دیموکراسی ئازاددا بواریان ھەیە پێکەوە بژین و بە پێی بنەما دیموکراسیەکان دەسەڵاتی سیاسی وەدەست بھێنن. لە دیموکراسی ئازاددا بە شێوەیەکىشێوەیەکی خولىخولی ھەلڕَبژاردن ئەنجام دەدرێن کە تیایاندا گروپەکان بە جیاوازىجیاوازی دیدە سیاسیەکانیان ھەلىھەلی وەدەستھێنانىوەدەستھێنانی دەسەڵاتىدەسەڵاتی سیاسیان بۆ دەڕەخسێت.

== تایبەتمەندیەکانىتایبەتمەندیەکانی دیموکراسی ئازاد ==

ئەمانەی خوارەوە تایبەتمەندیەکانىتایبەتمەندیەکانی دیموکراسیی ئازادن:

* دەستورێک کە دەسەڵاتەکانىدەسەڵاتەکانی حکومەت سنوردار دەکات

* مافی جیھانی دەنگدان کە بە ھۆیەوە ھەموو ھاووڵاتیەکىھاووڵاتیەکی پێگەیشتوو مافی ھەیە دەنگ بدات بە بێ جیاوازی لەسەر بنەماکانی نەژادى،نەژادی، رەگەزىرەگەزی یان خاوەندارێتى خاوەندارێتی سامان

* ئازادىئازادی ئایین

* ئازادىئازادی رادەربڕین، قسەکردنیش دەگرێتەوە

* ئازادىئازادی رۆژنامەوانىرۆژنامەوانی ء گەیشتن بە سەرچاوە جۆراوجۆرەکانىجۆراوجۆرەکانی زانیارىزانیاری

* ئازادىئازادی دامەزراندنی کۆمەڵە و ئەنجومەنەکان

* یەکسانىیەکسانی لەبەردەم یاسا ء دادگایی رەوا لە ژێر سایەىسایەی دەسەڵاتی یاسادا

* مافی سامانىسامانی تایبەتىتایبەتی

* دادگای سەربەخۆء بوونىبوونی ھەل بۆ پیاھەڵچونەوەی بڕیارەکانی دادگە

* سیستەمێکىسیستەمێکی کۆت و بەند ء ھاوسەنگىھاوسەنگی لە نێوان لقەکانی حکومەتدا

رەخنەگران دەڵێن دیموکراسی ئازاد بە ەیچ جۆرێک نە دیموکراسیەء نە ئازادە. ھەروەھا دەڵێن دیموکراسی ئازاد رێز لە بنەماىبنەمای زۆرینە ناگرێت (تەنھا ئەو کاتە نەبێ کە ھاووڵاتیان داوایان لێدەکرێت نوێنەرەکانیان ھەڵبژێرن) و، ھەروەھا گوایە کە (ئازادی) ئەو دیموکراسیە لەلایەن دەستور یان بڕیارىبڕیاری پێشینە (لە بەریتانیا) لەلایەن نەوەىنەوەی پێشوو کۆت ء بەند کراوە. ھەروەھا دەڵێن بێبەشکردنىبێبەشکردنی ھاووڵاتیان لە مافىمافی دەنگدان لەسەر ھەموو پرسەکان (بەتایبەتی ھەندێ مەسەلەىمەسەلەی گرنگىگرنگی وەک: چوونە جەنگ، ھەموارکردنە دەستوریەکان یان رەتکردنەوەىرەتکردنەوەی دەستور ... ەتد)، دیموکراسی ئازاد بەرەو ئاقاری حوکمىحوکمی کەمینە دەبات.

نەیارانىنەیارانی سەرمایەدارەکان، کە مارکسیەکان ء سۆشیالیستیەکان ء گێرەشێوێنیەکان دەگرێتەوە دەڵێن دیموکراسی ئازاد بەشێکىبەشێکی تەواوکارىتەواوکاری سیستەمىسیستەمی سەرمایەداریەء لەسەر بنەمای چینایەتىچینایەتی دامەزراوەو دیموکراسىدیموکراسی تەواو یاخود بەشداربووانە نییە. بە گوتەی ئەوان دیموکراسی ئازاد بریتیە لە دیموکراسی بۆرژوا کە تیایدا تەنھا خەڵکی دەوڵەمەند حوکم دەکەن. لەبەرئەوە دیموکراسییەکی نایەکسانیە و بوون ء کارکردنىکارکردنی بە شێویەک وەبەرھێنانىوەبەرھێنانی ئابوورىئابووری ئاسان بکات.

ھەندێکیش دەڵێن کەوا تەنھا (دیموکراسیەتىدیموکراسیەتی لیبڕاڵىلیبڕاڵی)یە دەتوانێت ئازادیەکانىئازادیەکانی تاک مسۆگەر بکات بۆ ھاووڵاتیانىءھاووڵاتیانیء رێگا بگرێت لە گەشەسەندن بەرەو دکتاتۆریەت. لەم سۆنگەیەوە، حوکمىحوکمی زۆرینەیەکىزۆرینەیەکی توندڕەو بەرەو چەوساندنەوەىچەوساندنەوەی کەمایەتیەکان دەڕوات. یەکێک لە دیاردە گرنگەکانىگرنگەکانی دیموکراسیەتىدیموکراسیەتی نوێنەرایەتى،نوێنەرایەتی، ھەرچۆنێک بێت، ئەو راستیەیە کەوا دەسەڵاتىدەسەڵاتی راستەقینە لە راستیدا تارادەیەک بەدەست دەستەیەکىدەستەیەکی نوێنەرایەتىنوێنەرایەتی بچوکەوەیە. دەسەڵاتەکە ھەرچۆنێک بێت لەلایەن زۆرینەوە بەرێوەدەچێت، بەڵام لە راستیدا بریتیە لە گروپێکىگروپێکی بچوکىبچوکی ھەڵبژێردراو لەسەر بناغەیەکىبناغەیەکی جەماوەرىجەماوەری.

== کۆمەڵگەىکۆمەڵگەی کراوە ==

(دیموکراسیەتىدیموکراسیەتی لیبڕاڵىلیبڕاڵی) بەھەمان شێوە رێگایەکە بۆ گەیشتن بە کۆمەڵگە کراوەکەىکراوەکەی (کارل پۆپەر Karl Popper)، ئەو کۆمەڵگایەی کە تێیدا تاک رێگاىرێگای پێدراوە چارەنووسىچارەنووسی خۆىخۆی ھەڵبژێرێت، بە پێچەوانەىپێچەوانەی ئەوەىئەوەی لەسەرىلەسەری سەپێندرابێت، ھەروەھا کۆمەڵگاء سەرکردایەتیەکشىسەرکردایەتیەکشی دەتواندرێت بگۆڕدرێن لە رێگەىرێگەی گفتوگۆکردنەوە.

دیموکراسیە لیبڕالیخوازەکان بەتەواوىبەتەواوی بە شێوەیەکىشێوەیەکی سادە سەیرىسەیری کۆمەڵگەىکۆمەڵگەی مەدەنىمەدەنی دەکەن وەک باشترین رێگا بۆ رازىرازی کردنىکردنی ئارەزووە تایبەتىءتایبەتیء کلتورىءکلتوریء ھاوبەشیەکانىھاوبەشیەکانی کەمایەتیەکان (بەھەمان شێوە زۆرینەش). بە شێوەیەکىشێوەیەکی دیموکراسی، پشتگیرىپشتگیری کردنىکردنی ەونەرء کۆمەڵگە تایبەتەکانء یەکێتیە وەرزشیەکانء یان یەکێتیەکانىیەکێتیەکانی تر لە ناو کۆمەڵگەىکۆمەڵگەی مەدەنیدا، لەلایەن ئەوانەوە بە پشتگیریکردنىپشتگیریکردنی ئارەزووەکانىئارەزووەکانی زۆرینە دێتەبەرچاو، جا ئەوە بە ئارەزووىئارەزووی دانەرانىدانەرانی سیاسەتەکان بێت یان بە ئارەزوویان نەبێت.

== پەیوەندىپەیوەندی لەگەڵ دیموکراسیەتىدیموکراسیەتی ناراستەوخۆ ==

(دیموکراسیەتە لیبڕاڵىلیبڕاڵی)یەکان بریتین لە دیموکراسیەتە نوێنەرایەتیەکان. ھەندێک لەو دیموکراسیانە چەند سیستەمێکىسیستەمێکی پاشکۆیی راپرسىراپرسی ھەیە تا توانایەک بدرێت بە دەنگدەران تا دەسەڵاتیان ببێت بەسەر بڕیارەکانىبڕیارەکانی ئەنجومەنىئەنجومەنی ھەڵبژێردراوىھەڵبژێردراوی یاسادانان یان بەلای کەم دروستکردنىدروستکردنی بڕیار لە رێگەىرێگەی راپرسىراپرسی گشتىگشتی بەبێ ئەوەىئەوەی بوار بدەنە ئەنجومەنىئەنجومەنی یاسادانان قسەىقسەی یەکلاکەرەوە بکات لەو بڕیارەدا. سویسراو ئۆروگواىئۆروگوای لەو وڵاتە دیموکراسیە لیبڕاڵیە کەمانەن کە سیستەمێکىسیستەمێکی نوێنەرایەتیان ھەیە گرێدراوە لەگەڵ راپرسىراپرسی گشتىگشتی. وڵاتانىوڵاتانی تر لەسیستەمىلەسیستەمی سیاسیاندا لە پلەیەکىپلەیەکی نزمتر راپرسی بەکاردێنن. زیادکردنىزیادکردنی پرۆسەىپرۆسەی راپرسىراپرسی لە سیستەمێکىسیستەمێکی سیاسیدا لەوانەیە یارمەتیدەر بێت بۆ رێگەگرتن لە پەرەسەندنىپەرەسەندنی دیموکراسیەتێکىدیموکراسیەتێکی لیبڕاڵىلیبڕاڵی بەرەو حوکمێکىحوکمێکی کەمینە.

زانایانىزانایانی سیاسەت بە شێوەیەکىشێوەیەکی گشتىگشتی کۆمەڵە زانیاریەکىزانیاریەکی رێکدانراوىرێکدانراوی تایبەت بەکاردێنن بۆ پێوانىپێوانی ئەوەىئەوەی تاچەند وڵاتێک دیموکراسە یان نا، یاخود چەندە نزیکء دوورە لە دیموکراسىدیموکراسی. ئەم کۆمەڵە زانیاریانەش ئەمانەن: کۆمەڵە زانیارىزانیاری دەوڵەت(Polity Data)ء ھەروەھا کۆمەڵە زانیارىزانیاری کۆشکىکۆشکی ئازادىئازادی (Freedom House Data). بەپێ ىی کۆمەڵە زانیارىزانیاری کۆشکىکۆشکی ئازادى،ئازادی، ھەر نەتەوەیەک بە کۆىکۆی گشتىگشتی چوار خاڵ یان زیاتر تۆمار بکات ئەوا بە دیموکراسیەتێکىدیموکراسیەتێکی دەنگپێدراو لە قەڵەم دەدرێت، وەھەر نەتەوەیەکیش دوو خاڵء نیو یان زیاتر تۆمار بکات ئەوا بە دیموکراسىدیموکراسی لیبڕاڵىلیبڕاڵی دادەندرێت.

ئەو وڵاتانەىوڵاتانەی خوارەوە بە ھەردوو پێوەر نموونەىنموونەی دیموکراسىدیموکراسی لیبڕاڵین: ئوستراڵیا – کەنەدا – وڵاتانىوڵاتانی ئەندام لە یەکێتىیەکێتی ئەوروپا – ئایسلەند – ھندستان – ژاپۆن – نیوزیلەند – فلپیین – نەرویج – بەرازیل – وڵاتە یەکگرتووەکانىیەکگرتووەکانی ئەمریکا.

[[Categoryپۆل:ڕامیاری]]