ئەسکەندەری مەزن: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
No edit summary
No edit summary
ھێڵی ١:
[[پەڕگە:Alexander1256.jpg|200px|وێنۆک|چەپ|پەیکەری ئەسکەندەری مەزن لە مۆزەخانەیێک لە [[ئەستەمبوڵ]]]]
گیرکەرانیناسراوە بە '''ئەسکەندەری مەزن''' (٢٠-٢١/٧/٣٥٦ ھەتا ١٠-١١/٦/٣٢٣)، ئەسکەندەری سێیەمی مەکدۆنی یەکێک بووە لە بەناو بانگترین سەرکردەی سەربازی داگیرکەرانی وڵاتان بەدرێژای مێژوو,. مەکدۆنیا,مەکدۆنیا، بەشێک بوو لە [[یۆنانی کۆن,]]، ئەسکەندەر لە پێلا کەپێلاکە [پایتەختی مەقدۆنیامەکدۆنیا] لە ساڵی ٣٥٦ پێش زایین لە دایک بووە. خوێندنی لەلایەن مامۆستا و فیلەسوف ئەروستوو[[ئەرەستوو]] خوێندووە تاکوو گیشتۆتە تە مەنی ١٦ ساڵی . لە تەمەنی ٣٠ ساڵیدا یەکێکلە گەورەترین ئیمپراتۆریەتی جیھانی کۆنی دروستکردوە,.
 
سنوری ئیمپراتۆرییەکەی درێژ بۆتەوە,بۆتەوە، لە ڕۆژھەڵات,ڕۆژھەڵات، لە دەریایی ئایۆنی [ یەکێک لە بەشەکانی دەریایی ناوەڕاست ] تاوەکو [[زنجیرە چیاکانی ھیمالایا]] [لە ڕۆژھەڵات] . ئەسکەندەر بە درێژایی تەمەنی لە ھیچ شەر و جەنگێکدا شکستی نەھێناوە بە یەکێک لە سەرکەوتووترین سەرکردە سەربازەکانی مێژوو دادەنرێ . ئەسکەندەری مەزن لە ساڵی ٣٢٣ پێش زایین لە تەمەنی ٣٢ ساڵیدا بە ھۆی نەخۆشی مەلاریاوە[[مەلاریا]]وە لە شاری [[بابل]] [بابلیۆن] کۆچی دوایی کرد . ئیپراتۆرییەکەیئیمپراتۆرییەکەی لە نێوان سەرکردە سەربازییەکانی دابەش کرا.
 
==ژیان==
ناسراوە بە ئەسکەندەری مەزن (٢٠-٢١/٧/٣٥٦ بۆ ١٠-١١/٦/٣٢٣) , ئەسکەندەری سێیەمی مەکدۆنی یەکێک بووە لە بەناو بانگترین سەرکردەی سەربازی دا
ئەسکەندەری گەورە کە بە یۆنانی میگاس ئەلیکسەندەرۆسی (یان ئەلکساندرۆسی ئۆمیگاس یان ئەسکەندەری گەورە) پێدەلێن بە ئەسکەندەری مەکدۆنی ناسراوە لە ٢٠/٩/٣٥٦ پ.ز. لەدایک بووە لە پێلای پایتەختی مەکدۆنیا لە دایک بووە,بووە، کوڕی فیلیپی دووەمی پاشای مەکدۆنیایە و کوڕی شازادە ئۆلمپیا,ئۆلمپیا، کچی پاشا نیو بەتلیموس
گیرکەرانی وڵاتان بەدرێژای مێژوو, مەکدۆنیا, بەشێک بوو لە یۆنانی کۆن, ئەسکەندەر لە پێلا کە [پایتەختی مەقدۆنیا] لە ساڵی ٣٥٦ پێش زایین لە دایک بووە. خوێندنی لەلایەن مامۆستا و فیلەسوف ئەروستوو خوێندووە تاکوو گیشتۆتە تە مەنی ١٦ ساڵی . لە تەمەنی ٣٠ ساڵیدا یەکێکلە گەورەترین ئیمپراتۆریەتی جیھانی کۆنی دروستکردوە,
 
ئەسکەندەر زۆر بە کەمی باوکی بینیەوە چونکە باوکی ھەموو کاتێ خەریکی چالاکی سەربازی و داگیرکردنی وڵاتان بووە, بووە، ئەلێکساندەر سەرەتا لەسەر دەستی لیۆ نایدز خویندوویەتتی کەلەلاین باوکیوە بانگکرابوو بۆ ئەوەی ئەلیکساندەر فێری ماتماتیک و ئەسپسواری و تیر ھاویژیھاوێژی بکات پاشان لەسدەر دەستی ئەرستۆی[[ئەرەستوو|ئەرەستووی]] فەیلەسوف[[فەیلەسووف]] خوێندوویەتی لە پەرستگای نەیفس لە مێیزا,مێیزا، لە کۆرسێکی سێ سالیدا لە بواری ھونەری و وتار بێژیدا مەشقی پێ کردووە و ھانیداوە کە گرنگی بە بە ئەدەبیات و زانستەکان و پزیشکی و فەلسەفە بدات,بدات، لە ساڵی ٣٤٠پ.ز. کاتێک تەمەنی ١٦ ساڵ بوو لە سەر دەستی ئەرەستوو خوێندنی تەواو کردووە لە مێیزا پاش یەکساڵ کە ھێشتا ئەلێکساندەر ھەرزەکار بوو بووە بە جەنگاوەر، لە یکەم جەنگیدا لەگەل خێڵی پراسیاکان لە سالی ٣٣٨ پ.ز. ئەسکەندەر کە سەرکردەی سوارە قارەمانەکان
 
سنوری ئیمپراتۆرییەکەی درێژ بۆتەوە, لە ڕۆژھەڵات, لە دەریایی ئایۆنی [ یەکێک لە بەشەکانی دەریایی ناوەڕاست ] تاوەکو زنجیرە چیاکانی ھیمالایا [لە ڕۆژھەڵات] . ئەسکەندەر بە درێژایی تەمەنی لە ھیچ شەر و جەنگێکدا شکستی نەھێناوە بە یەکێک لە سەرکەوتووترین سەرکردە سەربازەکانی مێژوو دادەنرێ . ئەسکەندەری مەزن لە ساڵی ٣٢٣ پێش زایین لە تەمەنی ٣٢ ساڵیدا بە ھۆی نەخۆشی مەلاریاوە لە شاری بابل [بابلیۆن] کۆچی دوایی کرد . ئیپراتۆرییەکەی لە نێوان سەرکردە سەربازییەکانی دابەش کرا.
 
 
 
 
سەرەتای ژیانی:
 
ئەسکەندەری گەورە کە بە یۆنانی میگاس ئەلیکسەندەرۆسی (یان ئەلکساندرۆسی ئۆمیگاس یان ئەسکەندەری گەورە) پێدەلێن بە ئەسکەندەری مەکدۆنی ناسراوە لە ٢٠/٩/٣٥٦ پ.ز. لەدایک بووە لە پێلای پایتەختی مەکدۆنیا لە دایک بووە, کوڕی فیلیپی دووەمی پاشای مەکدۆنیایە و کوڕی شازادە ئۆلمپیا, کچی پاشا نیو بەتلیموس
 
ئەسکەندەر زۆر بە کەمی باوکی بینیەوە چونکە باوکی ھەموو کاتێ خەریکی چالاکی سەربازی و داگیرکردنی وڵاتان بووە, ئەلێکساندەر سەرەتا لەسەر دەستی لیۆ نایدز خویندوویەتتی کەلەلاین باوکیوە بانگکرابوو بۆ ئەوەی ئەلیکساندەر فێری ماتماتیک و ئەسپسواری و تیر ھاویژی بکات پاشان لەسدەر دەستی ئەرستۆی فەیلەسوف خوێندوویەتی لە پەرستگای نەیفس لە مێیزا, لە کۆرسێکی سێ سالیدا لە بواری ھونەری و وتار بێژیدا مەشقی پێ کردووە و ھانیداوە کە گرنگی بە بە ئەدەبیات و زانستەکان و پزیشکی و فەلسەفە بدات,
لە ساڵی ٣٤٠پ.ز. کاتێک تەمەنی ١٦ ساڵ بوو لە سەر دەستی ئەرستۆ خوێندنی تەواو کردووە لە مێیزا پاش یەکساڵ کە ھێشتا ئەلێکساندەر ھەرزەکار بوو بووە بە جەنگاوەر, لە یکەم جەنگیدا لەگەل خێڵی پراسیاکان لە سالی ٣٣٨ پ.ز., ئەسکەندەر کە سەرکردەی سوارە قارەمانەکان
(سوارە قارەمانەکان: چینی ھەڵبژاردە بوون لە سوپای مەکدۆنی لە کاتی فەرمان رەوایی پاشا فیلیپی دووەم لە ژێر دەستی ئەسکەندەری مەکدۆنی,مەکدۆنی، کە بە باشترین سوار دانراون لە جیھانی کۆن).
یارمەتی باوکیدا بۆ لە ناو بردنی ئەیپینییھکان و پیبیھکان لە شارۆنیا. کاتێ پاشا فیلیپی دووەم سەرکەوتوو بوو لە ھێرشەکانی بۆ یەکگرتنی ھەموو یۆنان (جگە لە سپارتا),سپارتا، لە ئەنجومەنی کۆرنیپ (ئەنجومەنە یەکگرتووەکەی وڵاتەکانی کە پاشا فیلیپ داگیری کردبوو) پەیوەندی لە نێوان ئەسکەندەر و باوکی پچڕا. فیلیپ کیلیۆپاترای ھێنا,ھێنا، کچی جێنەڕاڵ ئەتالوس و دایکی ئەسکەندەری (ئۆلمپیا) دوور خستەوە. ئەلێکساندەر و دایکی ناچار بوون بۆ ئەوەی ڕابکەن بۆ لای خێزانەکەی ئۆلمپیا (دایکی ئەلێکساندەر) لە ئیپیرۆس ھەتاکو ئەسکەندەرو و پاشا فیلیپی دووەم پەیوەندێکانین چاک کردەوە.
 
مەلیکی==پاوشای مەکدۆنیا:==
(سوارە قارەمانەکان: چینی ھەڵبژاردە بوون لە سوپای مەکدۆنی لە کاتی فەرمان رەوایی پاشا فیلیپی دووەم لە ژێر دەستی ئەسکەندەری مەکدۆنی, کە بە باشترین سوار دانراون لە جیھانی کۆن)
[[پەڕگە:Map Macedonia 336 BC-en.svg|230px|وێنۆک|چەپ|وێنەی پاشایەتی مەکدۆنیا لە ساڵی ٣٣٦ پێش زاییندا]]
یارمەتی باوکیدا بۆ لە ناو بردنی ئەیپینییھکان و پیبیھکان لە شارۆنیا. کاتێ پاشا فیلیپی دووەم سەرکەوتوو بوو لە ھێرشەکانی بۆ یەکگرتنی ھەموو یۆنان (جگە لە سپارتا), لە ئەنجومەنی کۆرنیپ (ئەنجومەنە یەکگرتووەکەی وڵاتەکانی کە پاشا فیلیپ داگیری کردبوو) پەیوەندی لە نێوان ئەسکەندەر و باوکی پچڕا. فیلیپ کیلیۆپاترای ھێنا, کچی جێنەڕاڵ ئەتالوس و دایکی ئەسکەندەری (ئۆلمپیا) دوور خستەوە. ئەلێکساندەر و دایکی ناچار بوون بۆ ئەوەی ڕابکەن بۆ لای خێزانەکەی ئۆلمپیا (دایکی ئەلێکساندەر) لە ئیپیرۆس ھەتاکو ئەسکەندەرو و پاشا فیلیپی دووەم پەیوەندێکانین چاک کردەوە.
لە سالی ٣٣٦ پ.ز. خوشکەکەی ئەلێکساندەر شوو دەکات بە پاشای مۆلیزی,مۆلیزی، لە کاتی ئاھەنگەکەدا لە سەر دەستی بوسانیاس دەکوژرێت. ئەو کاتە ئەلێکساندەر ١٩ ساڵ بوو.
 
بڕیاری دا بە ھەموو شێوەیەک سوود لە تەختی پاشایەتی وەر بگرێت. ئەسکەندەر ھەستی دەکرد دەوروبەرەکەی دوژمنایەتی ئەکەن و خەڵک ھان دەدەن یاخی ببن و پشێوی بنێنەوە,بنێنەوە، بۆیە دەست بەجێ دوژمنە ناوخۆیەکانی دەستگیر دەکاو لە سێدارەیان دەدات و دەسەڵاتی بە سەر وڵاتی یۆناندا[[یۆنانی کۆن|یۆنان]]دا دەسەپێنێت و پێگەی خۆی پتەو دەکات.
مەلیکی مەکدۆنیا:
 
لە سالی ٣٣٦ پ.ز. خوشکەکەی ئەلێکساندەر شوو دەکات بە پاشای مۆلیزی, لە کاتی ئاھەنگەکەدا لە سەر دەستی بوسانیاس دەکوژرێت. ئەو کاتە ئەلێکساندەر ١٩ ساڵ بوو.
بڕیاری دا بە ھەموو شێوەیەک سوود لە تەختی پاشایەتی وەر بگرێت. ئەسکەندەر ھەستی دەکرد دەوروبەرەکەی دوژمنایەتی ئەکەن و خەڵک ھان دەدەن یاخی ببن و پشێوی بنێنەوە, بۆیە دەست بەجێ دوژمنە ناوخۆیەکانی دەستگیر دەکاو لە سێدارەیان دەدات و دەسەڵاتی بە سەر وڵاتی یۆناندا دەسەپێنێت و پێگەی خۆی پتەو دەکات.
 
==ھێرش کردن و داگیرکردن:==
 
ئەسکەندەر نیزکبوبۆوە لە کۆتای ھێرشکردنە سەر باکور,باکور، ھەواڵی پێ پیبیھکان (یەکێک لە دەوڵەتە یۆنانێکان) پاسەوانی مەکدۆنیەکانیان دەرکردووە کە پاسەوانی ئەو دەوڵەتەیان دەکرد. لە ترسی یاخی بوونی دەوڵەتەکانی تر,تر، ئەسکەندەر ناچار بوو شتیک بکا,بکا، ئەوەبو کە سوپا گەورەکەی کە پێک ھاتبوو لە ٣٠٠٠ سوار و ٣٠٠٠٠٠ سەرباز,سەرباز، ناردنی بۆ باشور,باشور، بۆ نیمچە دوورگەی یۆنان.
 
و لە ھەمان کاتدا یەکێ لە جەنەڕالەکانیجێنەڕالەکانی (ناوی پارمینیۆن بوو),، ڕێگەی خۆی کردەوە بۆ ئاسیای بچووک. ئەسکەندەرو ھێزەکانی ئەوەندە بە خێرای گەڕانەوە بۆ پیبیا,پیبیا، کە پیبییھکان ھیچ دەرفەتێکیان نەبوو بۆ ئەوەی ھاوپەیمانی بکەن لەگەل دەوڵەتی کەیا بۆ ئەوەی بتوانن پارێزگاری لە خۆیان بکەن. سێ رۆژ دوای گەڕانەوەی ئەسکەندەر ھەموو پیبییھکان بەکۆمەڵ دەکوژێت. ئەوە ئومێدی ئەسکەندەر بوو کە بە کاولکردنی پیبییھکان دەوڵەتەکانی تر بترسێنێت لەوەی کە یاخی ببن.
تاکتیکە ترسێنەرەکەی ئەسکەندەر کاری کردە سەر دەوڵەتە یۆنانیەکانی کە (لەنێوانیاندا ئەپینا),، بوون بە ھاوپیمانی ئیمبراتۆریەتی مەکدۆنی یان بێ لاین بوون.
ئسکەندەر بە کەشتی چوو بۆ ئاسیا,ئاسیا، لەو کاتەیا ڕوبەڕووی سوپای فارسەکان[[ھەخامەنشییەکان]] دەبێتەوە سەرکردایەتی بە سەرکردایەتی (داروێشیداریووشی سێیەم) لە نزیک ڕوباری دانوب,دانوب، سوپاکەی داروێشداریووش بە خێرایخێرایی شکستیان ھێنا.
 
ئەسکەندەر و سوپاکەی توانیان بە کەنار دەریای ئاسیای بچووک بڕۆن بۆ گۆردیوم,گۆردیوم، لە زستاندا لە وێ پشویان دا. لە ھاوینی ٣٣٣پ.ز., سوپای ئەسکەندەر و داروێشداریووش جارێکیکە جەنگیانشەڕیان کردەوە لە ئیسوس. لەگەڵ ئەوەی سوپاکەی ئەسکەندەر ژمارەین زۆر تر بوو,بوو، ئەو بەھرەکانی خۆی بکار ھێنا بۆ دانانی ستراتیجی جەنگ و تاکتیکی دانا کە فارسەکانیھەخامەنشییەکان تێکشکاند جاریکی کی کە وای لە داروێشداریووش کرد کە ڕا بکات. لە نۆڤەمبەری ساڵی ٣٣٣پ.ز. خۆی بە مەلیکیپاوشای [[ئێرانی فارسکۆن|ئێران]] دادەنێت دوای گرتنی داروێشداریووش و دەیکات بە ئاوارە.
دوای فارسەکانئێران ھێرشی کردە سەر مێر دوای داگیرکردنی جیزا لەسەر ڕێگەی بۆَ مێر ئەسکەندەر بە ئاسانی داگیرکردنەکەی کرد,کرد، مێر بەبێ ھیچ بەرگرییەک داگیرکرا لە ساڵی ٣٣١پ.ز., لە مێر شارێکی درووست کرد بە ناوی ئەسکەندەریە,ئەسکەندەریە، درەستکراوە وەک ناوەندی کلتووری یۆنان. دوای ساڵێک,ساڵێک، ئەسکەندەر لە فارسەکانیھەخامەنشییەکانی بردەوە لە شەری گۆگمیلا. لەگەڵ روخانی فارسەکان,ھەخامەنشییەکان، ئەسکەندەر بو بە "پاشای بابل,بابل، پاشای ئاسیا,ئاسیا، پاشای چوار پەرچەکەی جیھان."
[[پەڕگە:MacedonEmpire.jpg|300px|وێنۆک|ڕاست|وێنەی ئیمپراتۆری مەکدۆنیا]]
دووەم ھێرشی ئەسکەندەر بۆ ڕۆژھەڵاتی ئێرن بوو,بوو، لە کاتێکا کە موستەعمەرەی مەکدۆنی درووست کردبوو و لە ساڵی ٣٢٧پ.ز. قەڵایەکی داگیرکرد لە ئاریامازس. دوای گرتنی شازادە ئۆکزیرتس,ئۆکزیرتس، ئەسکەندەر کچەکەی ھێنا کە ناوی ڕۆکسانا بوو. لە ساڵی ٣٢٨پ.ز. ئەسکەندەر لە جەنگیکدا لە پاشا پۆریوسی بردەوە لە باکوری ھندستان,ھندستان، پاشا پۆریۆس کاری کردە سەر ئەسکەندەر,ئەسکەندەر، بۆیە ئەسکەندەری گەڕانێوە سەر پاشایەتی و وەفایتی و بەخشندەی ئەوەی وەرگرت. لە ڕێگەیان بۆ گەڕانەوە,گەڕانەوە، ئەسکەندەر بریندار کرا لەلایەن جەنگاوەرە مالییەکانەوە لە ساڵی ٣٢٥پ.ز., دوای ئەوەی ئەسکەندەر برینەکەی چاک بووە وە,و خۆی و سوپاکەی ڕۆیشتن بۆ باکور بەڕێگەی سەختی کەنداوی فارس,فارس، کە لەوێ زۆربەیەی سوپاکەی توشی نەخۆشی بوون یان بریندار بوون یان مردوون. لە مانگی شوباتی ٣٢٤پ.ز., ئەسکەندەر لە کۆتایا دەگاتە وڵاتی شوشە(سوسە). ناچار بوو بچێتەوە سەر سەرۆکایەتی و سوپای تازە کۆ بکاتەوە,بکاتەوە، ئەو ھەوڵی دا کە فارسە دەوڵەمەندەکان پەیوەندی بکەن بە بە مەکدۆنییەکان بۆ ئەوەی چینێکی فەرمان ڕەوا دروست بکات,بکات، لە کۆتایدا وای کرد کە ژمارەیەکی زۆر مەکدۆنی ھاوسەرگیری لەگەڵ فارسەکان بکەن. دوای ئەوەی ئەسکەندەر ھەزارەھا جەنگاوەری فارسی خستە ناو سوپاکەیەوە,سوپاکەیەوە، ئەو زۆربەی مەکدۆنێکانی لە سوپاکەی دەرکرد. ئەمە وای لە جەنگاوەرە کان کرد تورە بن,بن، کە ڕەخنەیان لە جەنگاوەرە نوێکانی ئەسکەندەر دەکرد و تاوانباریان کرد لەسەر بایەخپێدانی نەریتی فارسی و شێوازی فارسی. ئەسکەندەر سەربازەکانی دامرکانەوە بە کوشتنی ١٣ سەرکردەی فارسی.
 
==مردن==
 
 
 
 
مردنی:
 
 
ئەسکەندەر لە ١٠-١١/٦/٣٢٣پ.ز. بە مالاریا لە بابل کۆچی دوای کردووە ئەوتەمەنی تەنھا ٣٢ ساڵ بووە. وەک سەرچاوە مێژوویەکان باسی دەکەن ئەسکەندەر ئالودەەی کحولیات بوە و لەکاتی سەرخۆشیدا ھاوڕێیەکی نزیکی خۆی بەناوی کلیتۆس کوشتوە و پاشان زۆر پەشیمان بوە، ئەسکەندەر بڕنوای بە یەکێتی خۆرھەڵات و خۆرئاوا ھەبووە ‌و خەونی دروستکردنی ئیمپراتۆریەتێکی جیھانی ھەبووە، ھەر لەو روانگەیەشەوە داب و نەریتی فارسەکانی پەیڕەو کردوە ‌و چەند ژنێکی خۆرھەڵاتیشی مارەکردوە.