|
[[sv:Zakho]]
[[tr:Zaho]]
ژقه‌زایێن گرنگه ل هه‌رێمێ وده‌رگه‌هێ سه‌ره‌كى یه بو جیهانا ده‌رڤه , سه‌نته‌رێ قه‌زایێ باژێرێ زاخو یه كو دكه‌ڤیته لایێ ژێرى یا روژئاڤا یا ده‌شتا سندى یا ئه‌ف ده‌شته ب ئاخا خو یا باش بو به‌رهه‌مى یا بناڤ وده‌نگه , زاخو باژێره‌كێ جوان وخودان ئاڤ وسه‌قایه‌كێ باشه دكه‌ڤیته سه‌ر روبارێ خابور كو دناڤ باژێرى دا ده‌رباز دبیت ودبیته دوو روبار وباژیرى دكه‌ته دوو پارچه وپره‌كا به‌رى یاكه‌ڤن ل سه‌ر هاتیه ئاڤاكرن مێژویا وێ ره‌نگه دزڤریته سه‌رده‌مێ میرنشینا بادینان پاش ب تایێ سه‌ره‌كى ڤه دهێته گرێدان ودبه‌ر كه‌لهه‌كا كه‌ڤن دا یا هه‌شت گوشه ستونك ول سه‌ر وان كڤانێن سه‌ر تیژ هه‌نه هه‌روه‌سا نیگار ونه‌خشه ئه‌ڤه وه‌كو خانیه‌كێَ مه‌زنێن وێ بو ده‌ربازدبیت.
مێژو نڤیس ل دور ناڤێ زاخو ژێك جودانه وچه‌ند بوچونه‌ك ل دور وێ چه‌ندێ هه‌نه هنده‌ك ژێده‌رێن ئارامى دیاردكه‌ن كو ناڤێ وێ ژ په‌یڤا (زاخوتا) یا ئارامى هاتیه وه‌رگرتن كو رامانا وێ (سه‌ركه‌فتنه) كو ب وى شه‌رى هاتیه نافكرن ئه‌وێ دناڤبه‌را رومێ وفرسێ دا چێبوى ل نێزیك زاخو یا نوكه كو رومانى یا سه‌ركه‌فتن تێدا ب ده‌ست ڤه ئینابو.
بوچونه‌كا دى هه‌یه بو ناڤێ زاخو كو ژ په‌یڤا (زێ خوین) هاتیه ئانكو روبارێ خوینێ كو رویدانه‌كا گرنگ ل وى جهى چێبویه ئه‌وژى خوینه‌كا زور لێ هاتبو رشتن وئه‌ف بوچونه یانێزیكى یا ئێكێ یه ودبیت ئاماژه ب وى شه‌رى بیت یێ دناڤبه‌را رومێ وفرسێ دا هاتیه‌كرن.
بوچونه‌كا دى دبێژیت بنیاتێ وێ ژ (زێ) ئانكو روبار و (خوه‌ك) ئانكو جهێ خار جهێ ئاڤ لێ دشدیێت , هه‌ر چاوابیت په‌یڤا زاخو دناڤا سترانێن فلكلورێ كوردى دا زور دهێته گوتن وبهیستن (زاخوكا بادینا).
مێژویا باژێرێ ب دروستى ناهێته زانین میر جه‌لاده‌ت به‌درخان دیاركریه كو باژێركه‌كێ گرنگ بو ل سه‌ر ده‌مێ (كوتیان) لێ یا دروست سه‌ركردێ یونانى زه‌ینه‌فون (401) به‌رى زاینى ده‌مێ دگه‌ل له‌شكرێ خو ڤه‌گه‌ریایه وه‌لاتێ خو دوێ ده‌ڤه‌رێ دا ده‌رباز بویه وگوتیه خه‌لكێ وى جهى كوردن.
دبیت زاخو ل وى جهى هاتبیته ئاڤاكرن وبه‌رفره‌هكرن ئه‌و جهێ باژێرێ حسێنیێ لێ هاتیه ئاڤاكرن كو گه‌له‌لك ژێده‌را ژێ خه‌به‌ر دایه نه‌خاسمه یێن عه‌ره‌بى وگوتنه روبارى (خابورێ حوسه‌ینیێ) وهه‌تا نوكه تاخه‌كێ باژێرێ زاخو بناڤێ حوسه‌ینیێ یه , مێژو نڤیسێ كورد شه‌ره‌فخانێ بدلیسى (1005) كوچى دبێژیت زاخو سه‌ر ب میرنشینا بادینان ڤه بویه‌هه‌ر ژ سه‌ر ده‌مێ سلتان (حه‌سه‌ن به‌گ كورێ میر سه‌یفه‌دین) و ل سالا (892) كوچى ئێكه‌م میر ژلایێ وان بو زاخو هاتیه دانان , هه‌ر وه‌سا ل سه‌رده‌مێ ئێك ژوان كنیشته‌ك بو جوهیان ل باژێرى ئاڤاكر وهه‌تا نوكه شوینوارێن وێ ماینه.
ژیارا خه‌لكێ زاخو ل سه‌ر چاندنێ یه نه‌خاسمه چاندنا ده‌رامه‌تێ زڤستانێ وه‌كو گه‌نم و جه‌ه ونیسك ونوك وفێقى ب هه‌مى جورا ئه‌ف ده‌رامه‌ته ژى ل ده‌شتا سندى یا وهنده‌ك جهێن دى كو مفا ژێ دهێته وه‌رگرتن , زێده‌بارى چاندنا ده‌رامه‌تێ هاڤینى وه‌كو باجانو برنجى وتوتن وگه‌له‌ك كه‌سكاتیێ دیتر , قه‌زا زاخو ب چاندنا سپیندارا وگویز وهنارا یا بناڤ وده‌نگه وژبه‌ر ئاخا وئاڤا باش به‌رهه‌مه‌كێ باش ژێ دهێته چنین.
زاخو ژێده‌رێ سه‌ره‌كى یێ چێكرنا (شه‌ل وشه‌بكا) یه وئه‌ف كارسازیه كێم بویه ژبه‌ر نه‌بونا كه‌ره‌ستێ ده‌ست پێكى یێ به‌رهه‌م ئینانێ وه‌كو (مه‌ره‌زى) وباراپتر ژخه‌لكى به‌رێ خو دایه وان جلكا یێن ژ هنده‌ك كه‌ره‌ستێن دى دهێته چێكرن.
ژبه‌ر كو زاخو ده‌رگه‌هێ سه‌ره‌كى یه بو ژ ده‌رڤه له‌ورا یا بویه بنگه‌هه‌كێ بازرگانى یێ گرنگ وپتریا خه‌لكێ وێ بوینه بازرگان وب ده‌هان كومپانیێن بازرگانى لێ هاتینه ڤه‌كرن , گه‌له‌ك شوینوار ل زاخو هه‌نه وفه‌رمانگه‌ها شوینوارا ل دهوكێ نێزیكى ( 159) جها لێ ده‌ست نیشانكرینه ویێن گرنگ ئه‌ڤه‌نه :
1- پرا ده‌لال
ئه‌ف پره‌ل سه‌ر روبارێ خابور ل روژهه‌لاتێ باژێرى هاتیه دانان وگه‌له‌ك گوتن ل سه‌ر چێكرنا وێ هه‌نه (هه‌مرتین) دبێژیت یا رومانى یه (ئه‌سكیف) دبێژیت یا یونانى یه و(سلوقس)ى فه‌رمانا ئاڤاكرنا وێ دایه كو ئێك ژ سه‌ركردێن ئه‌سكه‌نه‌درێ مه‌قدونى بو , هنده‌ك شوینوار ناسێن رێڤه‌به‌ریا شوینوارێن عیراقى هزردكه‌ن كو دبیت ئێكك ژ سولتانێن بادینان ئاڤاكربیت لێ یا دروست ئه‌ف پره ل سه‌ر شوینوارێن ئێكا كه‌ڤن تر یا هاتیه ئاڤاكرن ودبیت ئێك ژمیرێن بادینان ئه‌ف پره نویژه‌نكربیت وداستانه‌كا سترانا كوردى ل دور ئاڤاكرنا پرێ هه‌یه , درێژیا وێ (114) م وفره‌هیا وێ (4,70)م و (15,50) م ژ ئاڤا روبارى یا بلنده هه‌مى ب به‌رێ نه‌خشه‌كرى هاتیه دروستكرن و قه‌نته‌ره‌كا مه‌زن وفره‌ه ل نیڤا وێ هه‌یه و (5) قه‌نته‌رێن بچیكتر ل هه‌ردوو ره‌خێن وێ هه‌نه , دیوارێن وێ ب به‌رێن مه‌زن وب نه‌خشه هاتینه نژنین وكه‌ره‌ستێ كسلێ بو ئاڤاكرنێ هاتیه ب كار ئینان وگه‌له‌ك ب شاره‌زایى هاتیه ئاڤاكرن ومێژویا ئاڤاكرنا وێ نه هاتیه زانین چونكو چ په‌یكه‌ر ونه‌خشه ل سه‌ر نینن هه‌تا مێژویا وێ بهێته زانین.
ناڤێ پرا ده‌لال ل ده‌ف خه‌لكێ زاخو یێ كه‌ڤنه وهنده‌ك ژخه‌لكێ تاخێن وێ دبێژنێ پرا مه‌زن وناڤێ پراعه‌باسیێ ناڤه‌كێ نوى یه ل سالێن سیهان ژ چه‌رخێ بورى ل سه‌ر هاتیه دانان ب فه‌رمانه‌كا ره‌سمى یا قایمقامێ قه‌زا زاخو یێ وى سه‌ر ده‌مى شوینوار نیاس (كونرادبرویس) ل 15/نیسانا/1909 ده‌مێ سه‌ره‌دانا پرێ كرى ب ناڤێ پرا خا بور نافكر.
2- كه‌لها زاخو:
كه‌لها زاخو دكه‌ڤیته نیڤه‌كا باژێرى ل سه‌ر ره‌خێ روژ ئاڤایێ خابورى وهه‌تا نوكه ژى یا دیار وبه‌رچاڤه وئێك ژ خانیێن میرگه‌ها بادینان بو لێ میر (على خان 1205-1212 ك) دوباره نوژه‌ن وبه‌ر فره‌هكریه ئه‌ف كه‌لهه ل سه‌ر كه‌لهه‌كا كه‌ڤنتر هاتیه ئاڤاكرن ژ پاشمایكێن وێ یا دیاره كو كه‌لهه‌كا ئاسێ بویه وببه‌رێ حه‌ێوى هاتیه ئاڤاكرن وب قاته‌كێ گێچێ هاتیه داپوشكرن , وهه‌تا نوكه ژى بورجه‌كێ وێ یێ ببه‌رى هاتیه ئاڤاكرن یێ به‌رچاڤه.
3- كه‌لها قوباد پاشا:
ئه‌ف قوبه دكه‌ڤیته ناف گورستانا زاخویاشه‌ش كوژیه شه‌ش په‌نجه‌ر هه‌نه دگه‌ل ده‌رگه‌هه‌كى (تابوك وفخار) بو ئاڤاكرنێ هاتیه ب كار ئینان هنده‌ك نه‌خشه‌ل سه‌ر هه‌نه وهه‌تا نوكه ژى ددیارن.
4- شوینوارێن كێسته:
باژێره‌كێ كه‌ڤنه مێژویا وى دبیت ڤه‌دگه‌ریت بو سه‌رده‌مێ ئاشوریان ل وێرێ پاره وپه‌یكه‌رێن ئاشورى ویونانى وئیسلامى هاتینه دیتن خودێ ژێ رازى شه‌مدین بابه‌ته‌ك ل دور شوینوارێن كێسته دگوڤارا (الاخاء ) دا 1933 نڤێسیه وگه‌له‌ك شوینوارێن دى , (58) كم ژ سه‌نته‌رێ پارێزگه‌هێ دوره , روبه‌رێ قه‌زایێ (1378) كم2 وسێ ناحیا بخو ڤه‌دگریت:
- ناحیا رزگارى:
سه‌نته‌رێ وێ باژێركێ براهیم خه‌لیله وده‌رگه‌هێ سه‌ره‌كى یێ هه‌رێمێ بو ده‌رڤه‌یه , رێكا ده‌وله‌تى بو تركیا ل وێرێ ده‌رباز دبیت سه‌نته‌رێ ناحیێ دكه‌ڤیته نێزیك گه‌هشتنا هه‌ردوو روبارا هیزل وخابور وپرا ده‌وله‌تى یا كو دچیته تركیا دكه‌ڤیته سه‌ر , رامانا وێ ڤه‌دگه‌ریت بو په‌یڤا گوندى كو مه‌زارگه‌هێ پێغه‌مبه‌ر (ابراهیم خلیل) لێ هه‌یه , هه‌ر وه‌سا جهه‌كێ گه‌شتیاریه بتایبه‌تى بو خه‌لكێ زاخو وخه‌لكێ دى ب گشتى.
ژیارا خه‌لكێ زاخو ل سه‌ر چاندنێ یه نه‌خاسمه چاندنا زڤستانى وه‌كو گه‌نم وجه‌ه ونوك ونیسك و ...هتد زێده‌بارى چاندنا ده‌رامه‌تێ هاڤینى وه‌كو باجان سورك وبرنج وهه‌مى جورێن كه‌سكاتى هه‌روه‌سا ره‌ز وبیستانا , ده‌ڤه‌را لێڤو یاب ره‌زو بیستانا وفێقى بناڤ وده‌نگه نه‌خاسمه هنارێن ئه‌رمشتێ وهه‌مى جورێن ترى وخوخ وسێڤ وزه‌یتونا ژكه‌ڤندا ئه‌و جورێن چاندنێ ل ده‌ڤه‌رێ هاتینه چاندن ومفا ژ ئاڤا روبارێ خابور هاتیه وه‌رگرتن .
وگرنكترین چیایێن وێ چیایێ سپى یه ژ ژێریا ناحیا مانگێشكێ بو سه‌نتا روژ ئاڤا ده‌ست پێدكه‌ت وتوخیبێ ژێرى یێ ڤه‌به‌رێ ناحیێ یه ورێكا دولى یاكو دچیته باژێرێ زاخو دناڤدا ده‌ربازدبیت ب رێكا (گه‌لیێ سپى) ودبێژنه وێ زنجیرا چیایى یا دكه‌ڤیته روژئاڤایێ رێكێ چیایێ دژوار (بێخێر) هه‌تا دوماهیا وان گركێن ل هنداڤ پێشخابور ل سێ كوژیێ توخیبى.
گه‌له‌ك جه وشوینوارێن مێژویى ل ناحیێ هه‌نه و(22) جه ل فه‌رمانگه‌ها شوینوارا ل دهوكێ هاتینه توماركرن ژوانا (كه‌لها ئه‌رمشتێ – شوینوارێن دێره‌بون وپێشخابور – شوینوارێن بێتاسێ – شوینوارێن دورنه‌خێ – شوینوارێن براهیم خه‌لیل).
روبه‌رێ ناحیێ (295) كم2 وژمارا گوندێن وێ (53 ) گونده , به‌رى وپاشى ئه‌نفالا هه‌مى هاتبونه خرابكرن ژبلى سه‌نته‌رێ ناحیێ...وده‌ڤه‌رێن دكه‌ڤنه روژ ئاڤایێ ناحیێ دقه‌ده‌غه‌كریبون ب به‌هانا هندێ كو هێلا گازێ دوێ ده‌ڤه‌رێ دا ده‌رباز دبیت , وپشتى پێك ئانینا حكومه‌تا هه‌رێما كوردستنانێ دوباره ده‌ست ب ئاڤاكرنا ده‌ڤه‌رێ هاتیه كرن وژیان ل گوندێن وێ په‌یدابویه.
- ناحیا ده‌ركار:
ناحیا ده‌ركار دكه‌ڤیته ژوریا روژهه‌لاتێ سه‌نته‌رێ قه‌زایێ دوه‌ختى دا ئه‌و وباتیفا ئێك ناحیه بون وناڤێ وێ (ناحیا ده‌ركار وگولى) بون وسه‌نته‌رێ وێ بێرسڤێ بول سالا 1924 هاته جوداكرن وسه‌نته‌ر ما ل وێرێ وپاش بو گوندێ (شه‌رانش) هاته ڤه‌گوهاستن , وپشتى كریارێن ڤه‌گوهاستن وده‌ربه‌ده‌ركرنا خه‌لكى یێن ژلایێ رژێما به‌عسى هاتینه ئه‌نجامدان بو كومه‌لگه‌ها ده‌ركارێ هاته ڤه‌گوهاستن.
ئه‌ردێ ناحیێ بو دوو ده‌ڤه‌را دهێته لێكڤه‌كرن دناڤبه‌را واندا چیایێ (زكیره) وئه‌و ده‌ڤه‌را دكه‌ڤیته باكور گه‌له‌ك چیا وگر ونهالا بخوڤه‌دگریت وگه‌له‌ك كانى وروبارێن بچیك لێ هه‌نه وه‌كو
1- شه‌رانش – ئسته‌بلان – به‌رخ – به‌هنونه سندى – هیزل.
2- كه‌روك – مارسیس - به‌رخ – به‌هنونه‌سندى – هیزل.
ده‌ڤه‌را دووێ ده‌شتا سندى یا دوله‌مه‌نده ب به‌رهه‌مێن خو , وباژێرێ زاخو بخو دكه‌ڤیته لایێ باشورێ ڤێ ده‌شتێ ودناڤا وێ دا رێكه‌كا قێركرى ده‌ربازدبیت سه‌نته‌رێ قه‌زایێ بناحیا باتیفا وكانى ماسێ ڤه دهیته گرێدان.
پتریا خه‌لكێ زاخو دبیاڤێ چاندنێ دا كاردكه‌ن نه‌خاسمه ده‌رامه‌تێ زڤستانا دهێته چاندن وه‌كو گه‌نم وجه‌ه ونوك ونیسك و...هتد هه‌روه‌سا ده‌رامه‌تێ هاڤینى وه‌كو باجان وبرنج بو ڤێ چه‌ندێ ده‌شتا سندى دهێته ب كارئینان ناحی ب بیستانێن فێقى وه‌كو سێف وخوخ وهرمیك وگویز وهنار وحلیك ودار سپیندار وبه‌رى ومازى زێده‌بارى خودانكرنا ته‌رش وكه‌والى یا بناڤ وده‌نگه ومفا ژ چه‌روان وكوز وسه‌قایێ هوینك ل هاڤینا دهێته وه‌رگرتن , ده‌ڤه‌رێن باكور ژ ناحیێ وه‌كو هاڤینگه‌ه مفا ژێ دهێته وه‌رگرتن وپله‌یێن گه‌رمێ ژ (32) پلا ده‌رباز نابیت چیایێن وێ ب دارستانا دداپوشى نه نه‌خاسمه ده‌ڤه‌را شه‌رانش وگه‌لیێ پس ئاغا وسه‌ركێت سندى یا وگرنكترین چیایین وێ (زكیره , خامتیر) وگه‌له‌ك جهێن شوینوارا لێ هه‌نه وپتر ژ (48) جهێن شوینوارا ژلایێ رێڤه‌به‌ریا شوینوارێن دهوكێ هاتینه توماركرن وه‌كو (براره به‌نكا - بیشوك- پرا شێخ یوسف- كه‌لهێن سناتێ – كه‌لهێن به‌رخ – كه‌لها سلێمان سندى –شكه‌فتێن ئسته‌بلان و...هتد ).
روبه‌رێ ناحیێ (531) كم2 و(64) گوندا بخوڤه‌دگریت وهه‌مى ل هه‌وا ئه‌نفلا هاتبونه خرابكرن وكومه‌لگه‌هێن ب زورى ل ده‌شتا سندى هاتبونه ئاڤاكرن مینا (ده‌ركار – هیزاوا – بێرسڤێ –تلكه‌به‌ر – دار هوزان) وهنده‌ك ژ خه‌لكێ ناحیا كانى ماسێ ویێ ناحیێ بخو لێ هاتبونه ئاكنجیكرن.
- ناحیا باتیفا:
سه‌نته‌رێ وێ باژێركێ باتیفا یه , دكه‌ڤیته باكورێ سه‌نته‌رێ قه‌زایێ ئه‌و دگه‌ل ناحیا ده‌ركارێ ئێك ناحیه بون لێ ل سالا 1924 ناحیه‌كا نوى هاته دانان بناڤێ ناحیا (گولى) وسه‌نته‌رێ وێ ل گوندێ (دێمكا) بو پاش بو گوندێ به‌هنونه هاته ڤه‌گوهاستن پاش ل باژێركێ باتیفا بنه‌جه بو , باتیفا دكه‌ڤیته سه‌ر رێكا سه‌ره‌كى یا كو ده‌ڤه‌را به‌روارى بالا ب زاخو ڤه گرێدده‌ت ورامانا وێ ب زمانێ كوردى ئانكو ده‌ڤه‌را ده‌شتا كویر یا كو ل زڤستانا باروڤێن به‌فرا لێ دهێن.
ئه‌ردێ ناحیێ بو دوو ده‌ڤه‌را دهێته پارچه‌كرن یائێكێ ده‌ڤه‌را ده‌شتێ ئه‌وژى درێژه‌پێدانا ده‌شتا سندى یه هه‌تا روبارێ خابور , ده‌ڤه‌را دووێ یا چیایى یه یا ب دول ونهال وگر وجهێن بلند و ئاسته‌نگه گه‌له‌ك روبار وشیفكێن ئاڤێ وكانى لێ هه‌نه ومفا بو چاندنێ ژێ دهێته وه‌رگرتن.
ژیانا خه‌لكێ ناحیێ ل سه‌ر چاندنا به‌رهه‌مێ زڤستانێ یه وه‌كو گه‌نم وجه‌ه ونیسك ونوك ... هتد وده‌شت وجهێن باش یێن چاندنێ دهێنه ب كارئینان زێده‌بارى چاندنا ده‌رامه‌تێ هاڤینى وه‌كو برنج وباجان وكه‌سكاتى ,ل ڤان سالێن دوماهیێ خه‌لكێ ده‌ڤه‌ه‌رێ ده‌ست ب چاندنا دارێن فێقى كریه مینا سێڤ وخوخ وهورمیك وهنار ومشمش , هه‌روه‌سا نهالێن وێ ب چاندنا دار سپیندارا یا بناڤ وده‌نگه زێده‌بارى چاندنا گویز وفسته‌ق , بو ئاڤدانێ مفا ژ روبارێن زریزه وسیركوتكى وخابورى دهێته وه‌رگرتن , هه‌روه‌سا خه‌لكێ ده‌ڤه‌رێ ته‌رش وكه‌والى بخوداندكه‌ت ژبه‌ر هه‌بونا كوز وچه‌روانێن به‌ر فره‌ه ل ده‌ڤه‌رێن چیا كو سه‌قایه‌كێ خوش وئاڤه‌كا بوش لێ هه‌یه , ژچیایێن وێ (نزدور - رویسێ – كه‌شان – سه‌ركێ شوینێ –به‌هنونه – شابانى).
ژ روبارێن وێ روبارێ زریزه – سیركوتك – خابور .
ل ناحیێ گه‌له‌ك شوینوارێن مێژویى هه‌نه و (15) جه ژلایێ رێڤه‌به‌ریا شوینوارێن دهوكێ هاتینه توماركرن ژوانا (كه‌لها شابانیێ یا بناڤ وده‌نگ , كه‌لها كه‌شانێ , كه‌لها بێجوانێ , پرا نزدورێ ل سه‌ر روبارێ خابورى كو دبیت ل سه‌ر ده‌مێ میرنشینا بادینان هاتبیته دانان , شوینوارێن كرێت وبێگوڤا ...).
روبه‌رێ ناحیێ (208) كم2 و(73)گوندا بخوڤه دگریت وته‌ڤ گوند هاتبونه خرابكرن پێش وپاشى ئه‌نفالا بتنێ سه‌نته‌رێ ناحیێ وكومه‌لگه‌ها بێگوڤا تێ نه‌بیت , لێ پشتى دامه‌زراندنا حكومه‌تا هه‌رێما كوردستانێ ده‌ستێ ئاڤه‌دانكرنێ گه‌هشته وێ ده‌ڤه‌رێ وژیان ڤه‌گه‌رانده پتریا گوندێن ناحیێ. by:Mohammad golli
| 