گەنم: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان
ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
Rannda (لێدوان | بەشدارییەکان) ب زیادکردنی خێرای پۆلی خواردن و خواردنەوەکان (بە HotCat) |
خاوێنکردن و وێنەدانان |
||
ھێڵی ١:
{{خاوێنکردن}}
[[پەڕگە:Wheat close-up.JPG|thumb|گووڵە گەنم]]
[[پەڕگە:Wheat in sack.jpg|thumb|فەردە گەنم]]
ناوی زانستی گەنم Tritticum Spp وە لەخێزانی گیاییە بەناوی Poaceae
==پێكهاتەو مێژووچەیەكی گەنم==
وا باوەڕە كەگەنمی ئارد لە سێ جۆری خۆرسك پێكهاتبێ ونیشتمانی راستەقینەشی كوردستانە ,لێكۆڵەرەوە مێژوویەكانیش ئەوە نیشان دەدەن كە بەر لەهەموو شوێنێك مرۆڤی كوردستان ئاشناییان لەگەڵ گەنم هەبووەو بۆ خۆراكی خۆیان بەكاریان هێناوە, هەروەك لە گوندی چەرمۆی نزیك چەمچەماڵ و هەزار مێردی نزیك سولەیمانی و گوندی عەلی قو ش لە كوردستانی رۆژهەڵات دۆزرایەوە ,كە لە وهەڵكۆڵراوەی لەسەرگردی چەرمۆ و دەركەوتووە كە (١٠ - ١٦) هەزار ساڵ بەر لە ئێستا مرۆڤ لەو ناوچەیە نیشتەجێ بووە و هەر لەو كاتیەوە گەنمیان بۆ خۆراك بەكار هێناوە, لەدوایش بەرە بەرە بۆ ۆلاتانی تری ئاسیاو ئەفریقیاو ئنجا بۆ ئەوڕوپا بڵاو بۆتەوە,هەموو بە ڵگە مێژووییەكانیش ئەوە دەردەخەن كە شارستانیەتی لە میزۆبۆتامیا(وڵاتی نێوان دوو ڕووبارەكە) لە سەر بنچینەی بەروبوومی گەنم بووە.
==گرنگی
لەبەر ئەوەی گەنم بە بەروبوومێكی سەرەكی دادەنرێت بۆ خۆراكی مرۆڤ بۆیە پایەكی بەرزی هەیە لە ئابووری هەموو وڵاتێكدا وە هەر لە چاخەكانی پێش مێژووەوە خۆراكی مرۆڤ بووە سەرەتا بە برژاوی خواردوویانە ئنجا دوایی كردوویانەتە ئاردو هەویرو تاكوو توانیویانە نانی لێ دروستبكەن,چونكە لە ناو دەنكی گەنمی ورددا جۆرێك لە گلۆتین لەناو پڕۆتین دا هەیەكەشێوەیەكی لاستیكی هەیەوبە ئاسانی دەبێتە نان و سەموون , بەڵام جۆرێك لە گەنمی ورد هەیە گڵۆتینەكەی زۆر لاستیكی نیە بۆیە ئەو جۆرانە بۆ دروستكردنی كێك و بسكویت بەكاردەهێنرێن,بەڵام گەنمی درشت كەگڵۆتینی ڕەقە و لاستیكی نیە بۆ بەرهەمهێنانی هەڕشتەو ساوار بەكاردەهێنرێت.ئاردی گەنم( ١٢-١٧% )پڕۆتینەو( ٧٥% )كاربۆهیدراتەو (١.٥%)رۆنە هەروەها فیتامین B1, B1خوێیە كانزاییەكانیوەك كالسیۆم ومەگنسیۆم وفۆسفۆرو ئاسنی تێدایە, بەكورتی دەتوانین گرنگی ئابووری گەنم لەم خاڵانە چڕبكەینەوە:
ناوەندەكانی بەرهەمهێنان:-
دەكرێ گەنم لەزۆربەی ناوچەكانی جیهان بچێنرێ,بەڵام بەرێژەی(٧٥%) لە باكووری گۆی زەوی دەچێنرێت,لەناوچە دەشتاییەكانی یەكسان لەگەڵ ئاستی رووی دەریا هەتا بەرزایی(٤٥٠٠) م دەچێنرێ , وە(٧%)چاندنی گەنم بەشێوەی دێمەكارییە واتە پشت بەباران دەبەستێت,وەك بەروبوومێكی زستانە دەناسرێت,بەڵام بە رێژەیەكی كەم وەك بەهارە دەچێنرێت بە تایبەتی لە ناوچە زۆر ساردەكان .
گرنگترین ئەو وڵاتانەی كەگەنم بەشێوەیەكی فراوان دەچێنن و هەناردەی دەرەوەی دەكەن, وڵاتە یەكگرتووەكانی ئەمەریكا وچین و رووسیاوئوسترالیاو هند.لەعێراقیش گەنم بەرێژەی هەرە زۆری لە كوردستان دەچێنرێ,بەتایبەتی گەنمی درشت ,وەك لە پارێزگاكانی هەولێرو سولەیمانی وكرركوك و دهۆك و موسڵ وهەروەها لە دیالە و تكریت و كوت.
==ژینگەی گونجاو
گەنم زیاتر حەز بە كەش و هەوای فێنك دەكات بۆیە لە كوردستان بەتایبەتی لەپێدەشتەكان بە بەرفراوانی دەچێنرێ بەئاوی باران , لە ناوەراست وخوارووی عێراق زیاتربە ئاودێری دەچێنرێ,ژینگەی گونجاوی گەنم زیاتر دەكرێلەم خاڵانەی خوارەو كۆبكرێتەوە:
*ب
قۆناغ پلەی گەرما
سەوزبوون ٣-٤ س◦
Line ٢٧ ⟶ ٣٠:
*ج
پۆلەكانی گەنم:
گەنم بەگوێرەی جۆری ئاردەكەی دەبێتە دووپۆل:
*آ- گەنمی ورد:- ئەم جۆرەیان دەنكی وردەو بۆنانكردن بەكاردێت چونكە گڵۆتینی ناو پرۆتینەكەی شێوەیەكی لاستیكی هەیە,ئەوپۆلانەی لەكوردستاندا زۆر باون ( مەكسیباك.شام٦,رزگاری , تموز٢,ئەبوغریب).
*ب- گەنمی درشت:- دەنكیان لەهی پێشووگەورەترە,گلۆتینیان شێوەی لاستیكی نیە بۆیەبە تەنها بۆ نانكردن بەكار نایێ,زیاتر بۆ ساوارو بروێش و هەرشتە بەكاردێت, وەك( رەشگوڵ,شام٥ و شام٣ و ئەكساد٦٥,سمیتۆ, رزگاری) .
بەگوێرەی وەرزی چاندنیش گەنم دەكرێ بەدووجۆر:
*ا- گەنمی زستانە: كەلەسەرەتای زستان دەچێرێ وەلەسەرەتای هاوین كۆتایی بەتەمەنی دێت,واتە تەمەنی (٦- ٨) مانگ دەبێت,ئەو جۆرە گەنمە زیاتر لەگەڵ ئاووهەوای كوردستان دەگونجێت واتە ئاووهەوای دەریای سپی ناوەراست.
*ب- گەنمی بەهارە : كەلەسەرەتای بەهار دەچێنرێ ولەسەرەتای پایزدەدورێتەوە واتە تەمەنی( ٤ - ٦)مانگە ,زیاتر لەو ناوچانە دەچێنرێ كە ئاوو هەوایان زۆر ساردە وەك دەشتەكانی كەنەداو رۆژئاوای سیبریاو باكووری وڵاتە یەكگرتووەكان لە دۆڵی رووباری دانوب لە ئەوڕوپا.
==كاتی
چونكە گەنم لە كوردستان بۆ چاندن پشت بە ئاوی باران دەبەستێت, بۆیە كاتی چاندنی دەوەستێتە سەر كاتی باران بارینلە كوردستان لە ١٥/١٠ تاكو ١٥/١٢دەچێنرێ دەشكرێ درەنگتریش بچێنرێ,بەڵام بەرهەمی كەم دەبێت.
بڕی تۆو بۆ چاندن : دەوەستێتە سەر ئەم خاڵانەی خوارەوە
Line ٥٨ ⟶ ٦١:
ناوچەی بەراو( ئاوی) ٢٥كگم/دۆنم ناوچەی بەراو( ئاوی) 30كگم/دۆنم
==كردارە خزمەتگوزارییەكانی خاك و بەروبووم
لەكوردستان واباشە لەدوای دروێنەی بەروبوومی زستانە كێڵانێكی بەقووڵی( ١٢- ١٥) سم بكرێ ئەمەش چەند سوودێكی دەبێت :-
زیاتر لەكوردستان بەهاوینان زەوی بەبەیار دەمێنێتەوە بە تایبەتی لەناوچە دێمەكارییەكان ئنجا لە پایز كێڵانی بۆ دەكرێتەوە,دەبێت خاكەكە بەقووڵی (٥ – ٧.٥) سم نەرم و شل بكرێتەوە , لەخاكی بەپیت و تێكەڵ كێڵانی رووكار بەگونجاوتر دادەنرێ لە هی قووڵ, وە لێكۆڵینەوەكانیش سەلماندوویانە كێڵانی بەهارە زۆر پێویستە لە پێش هی پایزە بكرێت.كردارەكانیش ئەمانەن:-
==بڕی پەینی پێویست
لە كوردستان لەو شوێنانەی بڕی باران بارین لە(٥٠٠) ملم دەبێت لە ساڵێكدا (٦٦)كگم/دۆنم یۆریا, (٤٤)كگم/دۆنم سۆپەر فۆسفاتی كالسیۆمی سیانەیە, بەڵام لەو ناوچانەی بڕی باران بارین لە خوار (٤٥٠) ملم بێت پێویستی بە (٢٢) كگم یۆریاو (٢٢) كگم سۆپەر فۆسفاتی كالسیۆمی سێیانەیە بۆ یەك دۆنم, لە هەردوو حاڵەتدا نیوەی نایترۆجین (یۆریا) كە و هەموو فۆسفاتەكە لە وەختی چاندنەكەواتە لە دواكێڵان بەزەوییەكە دادەكرێت, بەڵام نیوەكەی تری نایترۆجینەكە (یۆریا) دوای ئەوەی بەرزی گەنمەكە دەگاتە(٣٠ - ٤٠)سم یان (٣ - ٤) گەڵای دەكات ئنجا پێی دادەكرێت , وە لەكاتی جاری دووەمیش پێویستە زەوییەكە شێداربێت تازوو یۆریا كە بتوێتەوە ,
Line ٨١ ⟶ ٨٤:
ب- بەدەست وەشاندن: رێگایەكی كۆنە و دووری نێوان رووەكەكان یەكسان نابێت , لێرەدا جوتیار بەدەست تۆوەكە دەوەشێنی, بەڵام نابێ لە كاتی هەڵكردنی با دا بكرێت .
==كارە خزمەتگوزارییەكان پاش چاندن
گەنم لە دوای چاندن ئەوەندە پێویستی بەكاری خزمەتگوزاری نیەتەنها ئاودان و پەینكردن و لەناوبردنی مێروو وگژوگیای زیانبەخشە.
==سەرچاوە==
kshtwkal.info
Line ٨٨ ⟶ ٩٣:
[[پۆل:خواردن و خواردنەوەکان]]
[[af:Koring]]
[[als:Weizen]]
[[am:ስንዴ]]
[[an:Triticum]]
[[ang:Hƿǣte]]
[[ar:قمح]]
[[arc:ܚܛܬܐ]]
[[arz:قمح]]
[[ast:Trigu]]
[[az:Buğda]]
[[bat-smg:Kvėitē]]
[[be:Пшаніца]]
[[be-x-old:Пшаніца]]
[[bg:Пшеница]]
[[bn:গম]]
[[bo:གྲོ།]]
[[br:Gwinizh]]
[[bs:Pšenica]]
[[ca:Blat]]
[[cs:Pšenice]]
[[cy:Gwenith]]
[[da:Hvede]]
[[de:Weizen]]
[[dv:ގޮދަން]]
[[el:Σιτάρι]]
[[en:Wheat]]
[[eo:Tritiko]]
[[es:Triticum]]
[[et:Nisu]]
[[eu:Gari (landarea)]]
[[ext:Triticum]]
[[fa:گندم]]
[[fi:Vehnät]]
[[fiu-vro:Nisu]]
[[fr:Blé]]
[[ga:Cruithneacht]]
[[gan:小麥]]
[[gl:Trigo]]
[[gn:Avati mirĩ]]
[[gu:ઘઉં]]
[[he:חיטה]]
[[hi:गेहूँ]]
[[hr:Pšenica]]
[[hsb:Pšeńca]]
[[ht:Ble (sereyal)]]
[[hu:Búza]]
[[id:Gandum]]
[[io:Frumento]]
[[is:Hveiti]]
[[it:Triticum]]
[[ja:コムギ]]
[[jv:Gandum]]
[[kbd:Гуэдз]]
[[kk:Бидай]]
[[ko:밀]]
[[krc:Будай]]
[[ku:Genim]]
[[la:Triticum]]
[[lb:Weess]]
[[lbe:ЛачӀа]]
[[lij:Gran]]
[[lmo:Formét]]
[[ln:Blé]]
[[lt:Kvietys]]
[[lv:Kvieši]]
[[mk:Пченица]]
[[ml:ഗോതമ്പ്]]
[[mn:Улаан буудай]]
[[mr:गहू]]
[[mrj:Шӓдӓнгӹ]]
[[ms:Pokok Gandum]]
[[mwl:Trigo]]
[[my:ဂျုံ]]
[[nah:Caxtillān tlaōlli]]
[[nap:Rano]]
[[ne:गहूँ]]
[[new:छो]]
[[nl:Tarwe]]
[[nn:Kveite]]
[[no:Hveteslekten]]
[[nv:Tłʼoh naadą́ą́ʼ]]
[[oc:Blat]]
[[os:Мæнæу]]
[[pa:ਕਣਕ]]
[[pam:Trigu]]
[[pcd:Blèi]]
[[pdc:Weeze]]
[[pl:Pszenica]]
[[pnb:کنک]]
[[ps:غنم]]
[[pt:Trigo]]
[[qu:Triyu]]
[[rmy:Giv]]
[[ro:Grâu]]
[[ru:Пшеница]]
[[sa:गोधूमः]]
[[sah:Сэлиэhинэй]]
[[sc:Trigu]]
[[scn:Furmentu]]
[[sco:Wheat]]
[[sh:Pšenica]]
[[simple:Wheat]]
[[sk:Pšenica]]
[[sl:Pšenica]]
[[sn:Gorosi]]
[[sr:Пшеница]]
[[stq:Weete]]
[[su:Tarigu]]
[[sv:Vetesläktet]]
[[sw:Ngano]]
[[ta:கோதுமை]]
[[te:గోధుమ]]
[[tg:Гандум]]
[[th:ข้าวสาลี]]
[[tl:Trigo]]
[[tr:Buğday]]
[[tt:Бодай]]
[[uk:Пшениця]]
[[ur:گندم]]
[[vec:Formento]]
[[vi:Lúa mì]]
[[wa:Frumint]]
[[war:Trigo]]
[[yi:ווייץ]]
[[zh:小麦]]
[[zh-classical:麥]]
[[zh-min-nan:Be̍h-á]]
[[zh-yue:小麥]]
| |||