|
'''فەرموودەزانی''' یان '''فەرموودەناسی''' یان ناسراوتر '''زانستی فەرموودە''' ({{بە [[زمانی عەرەبی|عەرەبی]] {{ن.عەرەبی|علم الحدیث}})}} ئەو زانستەیە کەگرنگیکە گرنگی بەفەرموودەکانی [[موحەممەد|پێغەمبەری ئیسلام]] دەدات و فەرموودەکان بەپێی بەهێزی و لاوازی یان دروستی و هەڵبەستراو جیادەکاتەوە، بنەمای جیاکردنەوەی فەرموودەکان بەپێی کۆمەڵێک یاسا و ڕێسا و باری دەروونی و زیرەکی و ڕاستگۆیی ئەو کەسەی فەرموودەیەک دەگێڕێتەوە.
== مێژوو و سەرەتای ڕێسا و یاساکان ==
سەرەتاکەی دەگەڕێتەوە بۆ [[ئیمامی شافعی]] لەهەردوو کتێبی ({{ن.عەرەبی|الرسالة، والأم}}). پاش ئەویش [[ئیمامی موسلیم]] لە کتێبەکەیدا هەندێک یاسای باسکردووە. پاش ئەویش [[ئەبو داوود|ئیمامی ئەبو داود]]ی سەجستانی و دوای ئەویش [[ترمزی|ئیمامی ترمزی]]. چەندین زانای تر نووسراوی تایبەت بەم زانستە نووسیوەتەوە.
== کتێبە تایبەتەکانی زانستەکە ==
لەساڵانی نیوەی یەکەمی سەدەی چوارەمی کۆچی یەکەم کتێبی تایبەت بەڕێسا و زاراوەکانی ئەو زانستە نووسرایەوە.
* یەکەم کتێب بەناوی ({{ن.عەرەبی|المحدث الفاصل بين الراوي و الواعي}}) لەنووسینی ({{ن.عەرەبی|القاضي أبو محمد الحسن بن عبدالرحمن بن خلاد الرامهرمزي}}) قازی موحەممەدە لحەسەنی عەندولڕەحمانی رامەهورموزییە، زۆرێک لەبابەتەکانی تێدایە بەڵام گشتگر نیە.
* ئیمامی حاکمی نەیسابووری کتێبێکی دانا و تێیدا باسی پەنجا جۆر زاراوەی فەرموودەی کرد و ناوی ({{ن.عەرەبی|معرفة علوم الحديث}}) بوو.
* ئەبو بەکر ئەحمەد عەلی ثابت کەناسراوە خەتیب بەغدادی کتێبێکی دانا بەناوی ({{ن.عەرەبی|الكفاية في علم الحديث}}) و دواتر کتێبێکی تری دانا لەسەر ئادابی ئەو کەسانەی کە فەرموودە دەگێڕنەوە بەناوی ({{ن.عەرەبی|الجامع لآداب الشيخ و السامع}}).
* کوردی کوردستان [[ئیبن سەلاحی شارەزووری|تەقیەدین ئەبو عەمرو سەڵاحەدین عەبدولڕەحمان عوسمان کوردی شارەزووری شافعی]] کتێبێکی نووسی بەناوی ({{ن.عەرەبی|علوم الحديث}}) و دواتر بە ({{ن.عەرەبی|مقدمة إبن صلاح}}) ناوی دەرکرد.
* چەندین زانای تر هەستاون بەکورتکردنەوەی کتێبەکەی ئیبن سەڵاحی شارەزووری و لەوانە حافزی عێراقی هەستاوە کردوویەتی بەهۆنراوە و شتی تریشی بۆ زیادکردووە و بە ({{ن.عەرەبی|ألفية العراقي}}) ناوی دەرکردووە.
* لەساڵانی سەدەی یانزدەیەمی کۆچیدا عومەر موحەممەد بەیقوونی هۆنراوەیەکی کورتی لەسەر زانستی فەرموودە دانا و بە ({{ن.عەرەبی|متن المنظومة البيقونية}}) دانا.
* ئەمجەد موحەممەد زاهید شێخ موحەممەد کەدانشتووی شاری [[دەربەندیخان|دەربەندیخانە]] هۆنراوەیەکی کوردی لەسەر زانستەکە نووسیوە.
== هۆنراوەکەی بەیقوونی ==
<center>
{{ن.سەرەتای عەرەبی|}}
متن المنظمومة البيقونية<br /><br />
بِسمِ اللهِ الرَّحمنِ الرَّحيمِ<br />
<br />
وكُلُّ مَا قَلَّت رِجَالُهُ عَلا ----- وضِدُّهُ ذَاكَ الذِي قَدْ نَزَلا<br />
<br />
<br />
مُتَّفِقٌ لَفْظاً وخطاً مُتَّفقْ) ----- وضِدُّهُ فيما ذَكَرْنَا الُمفْتِرقْ)<br />
<br />
فَوْقَ الثَّلاثيَن بأرْبَعٍ أتَتْ ----- أقْسامُهَا ثمَّ بخيٍر خُتِمَتْ
{{کۆتایی عەرەبی}}
}}
</center>
! زاراوە !! ڕوونکردنەوەی زاراوە
|-
| {{ن.عەرەبی|الحديث}} || بریتییە لەوتە و کردار و سیفەتی پێغەمبەر یان هاوەڵان یان شوێنکەوتووان.
|-
| {{ن.عەرەبی|الخبر}} || هەندێک فەرموویانە: بەمانای فەرموودە دێت، هەندێکیش فەرموویانە: تەنها بۆ وتە و کرداری هاوەڵان و شوێنکەوتووان بەکاردێت، هەندێکی تریش دەڵێن: هەموو فەرموودەیەک خەبەرە، نەک بە پێچەوانەوە.
|-
| {{ن.عەرەبی|الأثر}} || واتە: فەرموودەی پێغەمبەری ئیسلام یان یەکێک لەهاوەڵان، بەڵامزانایانی خۆراسان پێیان وایە: کە الخبر بۆ فەرموودەی پێغەمبەرە و أثریش بۆ هاوەڵانە.
|-
| {{ن.عەرەبی|علم الحديث رواية}} || ئەو زانستەیە کەباس لە گێڕانەوە و چۆنیەتی خوێندنەوە و نووسینەوەی فەرموودە دەکات.
|-
| {{ن.عەرەبی|علم الحديث دراية}} || بریتییە لەکۆمەڵێک زانیاری و ڕێسایەک کە بەهۆیانەوە سیفەتی دەقی فەرموودە و ڕشتەی گێڕانەوەکەی دەزانرێت.
|-
| {{ن.عەرەبی|المتن}} || دەقی فەرموودەیە، ئەو وشە و ڕستانەی کە فەرموودەکەیان پێکهێناوە.
|-
| {{ن.عەرەبی|السند}} || ڕشتەی ناوی ئەو کەسانەیە کە لە گێڕانەوەی فەرموودەدا بە شوێن یەکدا هاتوون.
|-
| {{ن.عەرەبی|إسناد}} || واتە: دانەپاڵی فەرموودە بۆ لای خاوەنەکەی.
|-
| {{ن.عەرەبی|أحوال السند}} || سیفەتەکانی ڕشتەی گێڕانەوەی فەرموودەیەک دیاری دەکات، وەکو: ئایا پچڕانی تێدایە یان نا، ئایا هەندێک لەکەسەکانی فاسق و تۆمەتی درۆکردنیان دراوەتەپاڵ یان نا، ئایا شتیان زوو لەبیردەچێتەوە... هتد.
|-
| {{ن.عەرەبی|أحوال المتن}} || سیفەتەکانی دەقی فەرموودەیەک دیاری دەکات، ئایادەقەکەی پاڵدراوەتە پاڵ پێغەمبەر یان هاوەڵەکانی یان ڕاستە یان نائاساییە... هتد.
|-
| {{ن.عەرەبی|المسنِد}} || ئەو کەسەیە کە فەرموودەیەک بە ڕشتەی گێڕانەوەکەیەوە دەگێڕێتەوە، ئیتر ئایا شارەزایی هەیە لەبارەیەوە یان تەنها دەیگێڕێتەوە.
|-
| {{ن.عەرەبی|المحدث}} || ئەو کەسەیە لە فەرموودەیەک بە ڕشتەی گێڕانەوەکەیەوە دەگێڕێتەوە، و شارەزایی لەبارەی دەقی زۆربەی فەرموودەکان و دادپەروەری نادادپەروەری کەسەکانی سەردەمی خۆی هەیە.
|-
| {{ن.عەرەبی|الحافظ}} || ئەو کەسەیە کە ئەوەی دەیزانێت زیاترە لەوەی کە نایزانێت با لە هەر چینێک بێت، و خەریکی زانستی فەرموودەیە.
|-
| {{ن.عەرەبی|الحجة}} || کەسی (الحافظ)ە، بەڵام لەڕووی بیرتیژی و وریاییەوە لەجیاکردنەوەی دەق و ڕشتەی گێڕانەوەی فەرموودەکاندا زۆر بەهێزە.
|-
| {{ن.عەرەبی|الحاكم}} || ئەو کەسەیە کە ئاگای لە هەموو فەرموودەکان هەیە، لەوانەیە تەنها کەمێکی لەدەست دەربچێت.
|-
| {{ن.عەرەبی|أمير المؤمنين في الحديث}} || باڵاترین سیفەتە بۆ ئەو کەسانەی کە بە فەرموودەوە خەریکن، بەجۆرێک ئەوەندە بیرتیژە و قووڵ بووەتەوە لە زانستی فەرموودەدا.
|}
== جۆرەکانی فەرموودە ==
جۆرەکانی فەرموودە زیاتر لە ٦٠ جۆرە لەهەندێک سەرچاوەدا<ref> * کتێبی {{ن.عەرەبی|الباعث الحثيث}}ی ئیبن کەسیر / ١٧-١٨</ref> و ئەمەش هەندێک لەجۆرەکانی فەرموودەیە:
# [[فەرموودەی سەحیح]].
# [[فەرموودەی حەسەن]].
# [[فەرموودەی موسەلسەل]].
# [[فەرموودەی عەزیز]].
# [[فەرموودەی مەشهورمەشھوور]].
و چەندانی تریش...
== ڕێگاکانی وەرگرتنی فەرموودە ==
# {{ن.عەرەبی|السامع من لفظ الشيخ}}: ئەوەیە کە مامۆستاکە فەرموودەکە دەخوێنێتەوە و قوتابیەکەش گوێی لێ دەگرێت، ئیتر بینوسێتەوە یان تەنها گوێ بگرێت.
# القراءة على الشيخ (أو العرض): ئەوەیە کە قوتابییەکە ئەو فەرموودانەی کە مامۆستاکەی گێڕاویەتیەوە، بیانخوێنێتەوە و مامۆستاکەش گوێی بۆ بگرێت و لێی ببیستێت.
# الإجازة: ئەوەیە کە مامۆستاکە مۆڵەتی گێڕانەوەی فەرموودەیەک یان چەند فەرموودەیەک یان کتێبێکی فەموودەی بدات بە قوتابییەک، ئیتر ئەو مۆڵەت پێدانە زارەکی بێت یان نووسین.
| 