ئاسیای ناوەندی: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

ناوەڕۆکی سڕاو ناوەڕۆکی زیادکراو
ب Calak پەڕەی ئاسیای ناوەڕاستی گواستەوە بۆ ئاسیای ناوەندی
بNo edit summary
ھێڵی ١:
[[پەڕگە:Central Asia world region2.png|thumb|400px|'''<font color=saddlebrown>███</font> پێناسەی فەڕمی یەکێتی سۆڤێت<br /><font color=goldenrod>███</font> پێناسەی گشتی ئێستا<br /><font color=#FFCC66>███</font> پێناسەی یونسکۆ''']]
'''ئاسیای ناوینناوەندی''' یان ناوەڕاستی ئاسیا بە ئینگلیزی ''Central Asia'' ناوچەیەکی فراوانە لە قاڕەی [[ئاسیا]]، ئۆزبەگستان، کازاخستان، تاجیکستان، قرغیزستان، تورکمانستان.. کۆمارەکانی ئاسیای ناوەڕاستن،ناوەندین، لەگەڵ ئەوەی ئەم ناوچەیە پێناسەکراوە، بەڵام پێناسەیەکی یەکگرتووی نیە کە لە ھەموو لایەکی جیھان ڕیکەوتبن لەسەری، سنورەکەی بە شێوەیەکی ورد دیاری نەکراوە، و ناوچەکە زۆر تایبەتمەندی گرنگی ھاوبەشی ھەیە، کە لە ڕووی مێژووییەوە بە شێوەیەکی شیاو بە یەکەوە بەستراون، لە ئەنجامی ئەوەدا ناوچەکە ڕێگەی یەکتربڕینی خەڵک و بیرۆکەکانی نێوان [[ئەوروپائەورووپا]] و [[ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاستناوەندی]] و باشوری ئاسیا و ڕۆژھەڵاتی ئاسیایە، ھەروەھا زۆر جار بە ناوی ئاسیای ناوخۆ یان تورکستان دەناسرێت.
== پێناسە ==
[[پەڕگە:Great Game cartoon from 1878.jpg|thumb|250px|کاریکاتێرێکی سیاسی لە ماوەی یاریە گەورەکەدا, ئەمیری ئەفغانی لە نێوانی ئیمپڕاتۆڕی روسی و بەریتانیدایە ١٨٧٨]]
لە تۆمارە چینیە کۆنەکاندا دەربڕینی ھەرێمە ڕۆژئاواییەکان بەکارھاتووە بۆ ئەو خاکانەی کە ئەکەونە ڕۆژئاوای چینەوە، و بیرۆکەی دەربڕینی ئەم ناوچەیە بە ئاسیای ناوەڕاستناوەندی لە سەڵی ١٨٤٣ ھات لە ڕێگەی جوگرافیناس ئەلیکسندەر فۆن، و چەند پێناسەیەکی جیاوازی ھەیە و لە زۆربەی کتێبەکاندا بە ناوچەی تورکستان ئاماژەی بۆ کراوە.
== دابەشبوونی دانیشتوان ==
بە زۆربەی پێناسەکان، زیاتر لە ٨٠ ملیۆن کەس لەو ناوچەیەدا ئەژین، کە نزیکەی %٢ دانیشتونی ئاسیایە، و چڕی دانیشتوان ٩ کەس بۆ ھەر کم²، ئەو ژمارەیەش زۆر کەمە بەرامبور ئەوەی بە گشتی لە قاڕەکەدا ٨٠.٥ کەس ئەژی لە ھەر کم².
== یاریە گەورەکە ==
یاریە گەورەکە The Great Game، دەربڕینێکی بەریتانی بوو کاتێک ڕکەبەری و ناکۆکی ستراتیژی نێوان ئیمپڕاتۆری بەریتانی و ئیمپڕاتۆری ڕوسییان بینی لە سەرکردایەتی کردنی ئاسیای ناوەڕاستداناوەندیدا بەکاریان ھێنا، بە گشتی ماوەکەی دەست پێدەکات لە ڕێکەوتننامەی ڕوسی فارسی ساڵی ١٨١٣ تا کۆبوونەوەی ئینگلیزی ڕوسی ساڵی ١٩٠٧، و لە دوای شۆڕشی بەلشەڤی، یاریەکە چووە پلەیەکی نەرمترەوە، و لە دوای جەنگی جیھانی دووەم، [[وڵاتە یەکگرتووەکانی ئەمەریکا]] جێگەی [[بەریتانیا]]ی گرتەوە لە میانەیەدا، و لە دوای داڕمانی یەکێتی سۆڤێت، جارێکی تر ڕکەبەریەکە دروست بوویەوە کە ناسراوە بە یاریە گەورە نوێکە لە نێوان وڵاتە یەکگرتووەکان و [[ڕووسیا]]دا. ھەروەک زۆر لە ڕاگەیاندنەکان ئاماژە بەوە ئەدەن کە ناکۆکی نێوان ھێزە نێودەوڵەتیەکان و ھێزەکانی تاڵیبان لە [[ئەفغانستان]] بریتیە لە یاریە گەورە تازەکە.
== ناوچەکان ==
[[پەڕگە:Ertugrul Gazi Mosque in Ashgabat, Turkmenistan.jpg|thumb|250px|مزگەوتی ئۆرتۆغرۆل غازی لە عەشق ئاباد]]
ھێڵی ٥٩:
|}
 
* زۆرجار ئەم وڵاتانەش لەسەر ئاسیای ناوەڕاستناوەندی ھەژمار ئەکرێن؛
* [[ئەفغانستان]]
* [[پاکستان]]