گەردوون: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

[[تەقینەوە گەورەکە]] (Big Bang) بریتییە لە ئەو [[تیۆری|بیردۆزەی]] کە باس لە دروستبوونی گەردوون دەکات لە سەرەتادا کە بە تەقینەوەیەک دەستی پێ کردووە. بەپێی بیردۆزی تەقینەوە گەورەکە گەردوون لە سەرەتادا تەنێک بووە لە دۆخێکی زۆر گەرمدا و پاشان بە خێرایییەکی زۆر کشاوە. ئەو کشانە خێرایە وای لە گەردوون کردووە کە بەرەو سارد بوونەوە بڕوات و وەکو ئەم بارەی ئێستای لێبێت کە بەردەوامە لە کشان. بەپێی دوایین لێکۆڵینەوە ئەم بار و دۆخەی گەردوون دەگەڕێتەوە بۆ (١٣٫٧) ملیارد ساڵ پێش ئێستا، کە دانراوە بە تەمەنی گەردوون و ئەو کاتەی کە تەقینەوە گەورەکە ڕوویداوە. دوای ئەو کشانە ناوخۆیییەی کە تێیدا ڕوویدا گەردوون سارد بووەوە بۆ گۆڕینی وزە بۆ توخمە کیمیایی و بەشە گەردیلەکان. ئەمە ھەزاران ساڵی دەوێت تا ([[پرۆتۆن]] و [[نیوترۆن]] و [[ئێلەکترۆن]]) یەک بگرن و گەردیلە پێک بھێنن کە یەکەی دروستبوونی ماددەن. یەکەم توخمی کیمیایی کە دروست بوو ([[ھایدرۆجین]]) بوو بە دواشیدا ([[ھێلیوم]] و [[لیتیۆم|لیسیۆم]]) پێکھاتن.