چەنگیزخان: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

'''چەنگیزخان''' (بە [[زمانی مۆنگۆلی|مۆنگۆلی]]: ''Чингис хаан''؛ [[١١٦٢]]–[[١٢٢٧]]) بە ناوی سەرەکیی '''تەمووچین'''، خانێکی مۆنگۆل بوو کە توانی ھۆزە مۆنگۆلەکان یەکگرتوو بکات و [[ئیمپراتۆرێتییئیمپراتۆریەتیی مەغۆل|ئیمپراتۆریەتیی مۆنگۆل]] دامەزرێنێت. فەرماندەیەکی سەربازی زۆر بەھێز بوو، توانای کۆکردنەوەی خەڵکی لە دەوری خۆی ھەبوو، و وردە وردە دەستی کرد بە فراوانبوون لە ناوچەکانی دەوروبەری، و زۆری نەخایاند شانشینییەکەی فراوانتر بوو تا گەیشتە سنوورەکانی [[کۆریا]] لە ڕۆژھەڵاتەوە تا سنوورەکانی دەوڵەتی ئیسلامی خەوارزمەییەکان لە ڕۆژاوا، و لە دەشتەکانی [[سیبیریا]] لە باکوورەوە تا دەریای [[چین]] لە باشوور، واتە پێشتر وڵاتانی ئێستا بەناوەکانی: [[چین]]، [[ئێران]]، [[کازاخستان]]، [[کۆریای باکوور]] و [[کۆریای باشوور]]، [[مەنگۆلیا]]، [[ڤیێتنام]]، [[تایلەند]] و بەشێک لە [[سیبیریا]]، ھەروەھا [[لاوس]]، [[میانمار]]، [[نیپاڵ]]، [[بوتان]] لەخۆگرتبوو.

پێش مردنی جەنگیزچەنگیز خان وەسیەت دەکات کە جێنشینی ئۆقتەی خان بێت، ئیمپراتۆریەتەکەی دابەش دەکات لە نێوان کوڕ و نەوەکانیدا. لە ساڵی ١٢٢٧ دوای شکستپێھێنانی لە تانگوت کۆچی دوایی کرد، و لە گۆڕێکی نەناسراودا بە خاک سپێردرا، بە تەواوی نازانرێت لە کوێی مەنگۆلیادایە. نەوەکانی دەستیان کرد بە فراوانکردنی ئیمپراتۆریەتەکەیان لە سەرانسەری ئۆراسیادا بە داگیرکردن یان دامەزراندنی شانشینی ژێردەستەیی لەناو [[چین]]ی ئێستا، [[کۆریا]]، [[قەفقاز]]، شانشینییەکانی ئاسیای ناوەڕاست و بەشێکی گەورەی [[ئەورووپای ڕۆژھەڵات]] و [[ڕۆژھەڵاتی ناوەڕاست]].