جەنگی جیھانیی دووەم: جیاوازیی نێوان پێداچوونەوەکان

| ئەنجام= سەرکەوتنی [[ھاوپەیمانانی شەڕیجەنگی جیھانیی دووەم|ھاوپەیمانان]]، دروستبوونی [[نەتەوە یەکگرتووەکان]]، دەرکەوتنی [[ئەمریکا|ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا]] و [[یەکێتیی سۆڤیەت]] وەک دوو زلھێز، دامەزراندنی ھاوپەیمانی [[ناتۆ]]، و دەرکەوتنی شوێنی دەسەلات کە بووە ھۆی [[شەڕی سارد]].

'''جەنگی جیھانیی دووەم''' یان '''دووەم جەنگی جیھانی''' بریتی بوو لە ناکۆکییەکی نێودەوڵەتی وێرانکەر کە لە ٧ی تەممووزی ١٩٣٧ دەستی پێکرد لە [[ئاسیا]] و لە ١ی ئەیلوولی ١٩٣٩ لە [[ئەورووپا]] و لە ساڵی ١٩٤٥ کۆتاییی ھات بە خۆبەدەستەوەدانی [[ژاپۆن]] لە دوای [[وێرانکردنی ھێرۆشیما]] و [[قەڵاچۆکردنی ناگازاکی|ناگازاکی]] لەلایەن [[ویلایەتە یەکگرتووەکانیەکگرتووەکانی ئەمریکا|ویلایتە یەکگرتووەکانی ئەمریکاوە]]، ھێزە چەکدارەکانی نزیکەی ٧٠ دەوڵەت بەشدار بوون لە شەڕە ئاسمانی و دەریایی و وشکانییەکاندا.

جەنگی جیھانیی دووەم بە جەنگێکی گشتگیر دادەنرێت، و زۆرترین باجی ھەبوو لە مێژووی مرۆڤایەتیدا لەبەر فراوانیی ڕووبەری شەڕەکە و زۆریی شانۆکانی جەنگ و بەرەکانی. زیاتر لە ١٠٠ ملیۆن سەرباز بەشدار بوون تێیدا، و لایەنە ناکۆکەکان چەندین دەوڵەت بوون، و زیانە گیانەکان ئێجگار زۆربوون. نزیکەی ٦١ ملیۆن کەس بوونە قوربانی لە سەربازی و مەدەنییەکان. مەدەنییەکان دوچاری زیانی گیانی بوونەوە لە جەنگی جیھانیی دووەمدا زیاتر لەھەر شەڕێکی تر لە مێژوودا، و ھۆکارەکەش دەگەڕێتەوە بۆ بۆمبارانە چڕەکانی سەر شار و گوندەکان کە سوپای بەریتانی ھێنایانە کایەوە بە ھاتنە سەر حوکمی [[وینستۆن چێرچیل]] و سوپای [[ئاڵمانیایئەڵمانیای نازی|نازی]] ئەڵمانییش بە ھەمان شێوە وەڵامیان دایەوە، و زیانێکی مەدەنیی گەورە لە ھەردوو لایان کەوتەوە. ھاوکات لەگەڵ ئەمانە ئەو کوشتارگانەی کە سوپای ژاپۆنی بەرامبەر میللەتی [[چین]]ی و [[کۆریای باشوور|کۆری]] کردیان، ژمارەی قوربانییە بێتاوانەکان و سەربازەکان بەرز بوویەوە بۆ ٥١ ملیۆن کوژراو، کە نزیکەی %٢ی دایشتوانی جیھان بوو لەو سەردەمەدا.

دەتوانرێت بووترێت جەنگەکە لە ١ی ئەیلوولی ١٩٣٩ بە ھێرشی [[ئەڵمانیا]] بۆ ھەر یەکێک لە [[پۆڵەندا]] و [[سلۆڤاکیا]]، و ڕاگەیاندنی شەڕ بەسەر ئەڵمانیادا لەلایەن [[فەڕەنسا]] و [[بەریتانیای مەزن|بەریتانیا]] و موستەعمەرەکانیان دەستی پێکرد. ئەڵمانیا دەستی کرد بە بنیاتنانی ئیمپڕاتۆرییەتێکی گەورە لە [[ئەورووپا]]دا، لە ماوەکانی نێوان کۆتایییەکانی ١٩٣٩ و سەرەتاکانی ١٩٤١دا ئەڵمانیا لە ڕێگەی کۆمەڵێک ھەڵمەت و ھاوپەیمانییەوە توانیی دەست بگرێت بەسەر زۆربەی بەشەکانی ئەورووپادا. لە حوزەیرانی ١٩٤١ [[وڵاتەکانی تەوەر]] لە [[ئەورووپا]] ھەستان بە ھێرشی [[یەکێتیی سۆڤیەت]] کە ئەمەش گەورەترین کرداری شەڕە لە میژوودا، ئەم ھێرشە زۆربەی ھێزەکانی تەوەری بەکاربرد، و لە کانوونی یەکەمی ١٩٤١ [[ژاپۆن]] ھێرشی کردە سەر ویلایەتە یەکگرتووەکان کە بەمە [[ویلایەتە یەکگرتووەکانی ئەمریکا|ئەمریکا]] کێش کرایە ناو شەڕەکەوە. [[وڵاتەکانی تەوەر]] دەستیانکرد بە شکست خواردن لە ساڵی ١٩٤٢ لە دوای شکستی [[ژاپۆن]] لە کۆمەڵێک شەڕی دەریاییدا و شکانی ھێزەکانی تەوەری ئەورووپی لە [[باکووری ئەفریقا]] و [[ڤۆڵگۆگراد|ستالینگراد]]، لە ساڵی ١٩٤٣ و دوای چەند شکانێک کە بەسەر ئەڵماندا ھات لە [[ئەورووپای ڕۆژھەڵات]] و ڕاماڵینی وڵاتەکانی ھاوپەیمانی بۆ [[ئیتالیا|ئیتاڵیا]] و سەرکەوتنی ئەمریکی لە ئۆقیانووسی ھێمندا، [[وڵاتەکانی تەوەر|تەوەر]] دەستیان بە کشانەوە کرد لە زۆربەی بەرەکانەوە. لە ساڵی ١٩٤٤ ھاوپەیمانەکان گەیشتنە [[فەڕەنسا]] و [[یەکێتیی سۆڤیەت]] توانیی ھەموو خاکەکانی بگێڕێتەوە کە ئەڵمان گرتبوویان. شەڕ لە [[ئەورووپا]]دا کۆتاییی ھات بە دەستگرتنی ھێزەکانی یەکێتی سۆڤیەت بەسەر [[بەرلین]] و خۆبەدەستەوەدانی بێ مەرج لەلایەن ئەڵمانەوە لە ٨ی ئایاری ١٩٤٥، و ویلایەتە یەکگرتووەکان دەریایییە ژاپۆنییەکانیان شکاند و دوورگەکانی ژاپۆن کەوتنە ژێر ھەڕەشەوە.