بەکارھێنەر:Hemindamaw/ئەزموون
ژیاننامەى شاعیرى گەورەى کورد صافى هیرانى دەستکاری
Hemindamaw (لێدوان) ٢١:١٥, ٢٣ کانوونی یەکەم ٢٠١٢ (UTC)
ناوى کاک مستەفاى کوڕى کاک عەبدلڵاى(ثانى)کوڕى کاک عەلى کوڕى کاک مستەفاى کوڕى کاک عەبدلڵاى کوڕى شێخ سولەیمانى هیرانى یە صافى لە ساڵى ١٨٧٣ ز لە گوندى هیران سەر بە قەزاى شەقلاوە لە دایك بووە هۆنراوەى بە هەر چوار زمانى کوردى و عەرەبى و فارسى و تورکى نووسیوە لە ڕێکەوتى ١٢/٢/١٩٤٢ کۆچى دوایى کردووە
كاك عبدالله‌ی باوكی (صافی) خوا ناسێكی دڵ پڕ له جۆش و خڕۆش بووه, سه‌ڕه‌ڕای زانستی ئایینی و خه‌ریك بوون به كاری ئیرشاد و ته‌سه‌ووف, له (شیعر و ئه‌ده‌بیات) یشدا شاره‌زا بووه, شیعری غه‌زه‌ل و ئایینی به كوردی و فارسی له پاش به جێ ماوه, نازناوی (ثانی) بووه,
له ساڵی 1906 ی زایینی له هیران كۆچی دوایی كردووه و هه‌ر له‌وێش له ئه‌شكه‌وته داتاشراوه‌كه‌ی (شێخ سوله‌یمان) نێژراوه,ئه‌و ئه‌شكه‌وته تایبه‌ته به لێشاردنه‌وه‌ی گه‌وره پیاوانی ئه‌و بنه‌ماڵه‌یه له پۆست نشینیان
(صافی) سه‌ره‌تای خوێندنی ئایینی لای كاك عبدوالای باوكی ده‌ستی پێكردووه,له پاشان كه پله‌ی خوێندنی به‌رزبۆته‌وه له زۆر جێگا فه‌قێیاتی كردووه وه‌ك (كۆیه,هه‌ولێر, ڕه‌واندوز,سه‌ران) له مامۆستایانی لای مامۆستا (مه‌لا احمدی ڕه‌ش) ومه‌لا احمدی ئومه‌ر گوبه‌تی) خوێندووه,
له كوردستانی ئێرانیش له((لاجان)و (سابلاخ) و (په‌سۆی) فه‌قێ بووه. له سابلاخ ماوه‌یه‌كی زۆر ماوه‌ته‌وه له مزگه‌وتی( شا ده‌روێشی) له‌لای قازی علی باوكی (قازی محمدی پێشه‌وا) خوێندوویه‌تی,
له ته‌مه‌نی (30) ساڵیدابووه كاتێ باوكی كۆچی دوایی كردووه, هه‌ر له‌و كاته‌وه بووه به جێ نشین و به (كاكه مسته‌فای هیدانی) ناوی ده‌ركردووه, به‌م شێوه‌یه خزاوه‌ته نێو قۆناغێكی نوێ له ژیانیدا بۆ ته‌واو كردنی زنجیره‌ی ته‌ریقه‌ی قادری.
شیعری ڕێك و له‌باری هه‌بووه له‌باره‌ی عیشق و دڵداری,هه‌ر له ته‌مه‌نی چوارده ساڵیدا ده‌ستی به شیعر هۆنینه‌وه كردووه, به‌ڵام له‌گه‌ڵ وه‌رگرتنی نازناوی (كاك) و دانیشتنی له جێگای باوكی, عاله‌می ماددی وه‌لاناوه بۆ عاله‌می مه‌عنه‌وی و له پاشان بووه به مه‌رجعی مورید و ده‌روێشان و عاشقانی ڕێگه‌ی خوا په‌رستی.
له به‌راووردی (لاهووت) و (ناسووت) دا, پله و پایه‌ی به‌رزی به‌ده‌ست هێناوه, هه‌ر له ڕێگای شیعره پڕ عیشق و ته‌سه‌وفه‌كانیه‌وه, ده‌نگی (یاگه‌یلانی) گه‌یاندۆته كۆڕی وه‌فادارانی ئه‌و ئه‌زموونه كه قوتابخانه‌یه‌كی ته‌سه‌وفی و شیعری تایبه‌ت بووه,
(صافی) هه‌ست ناسك, یه‌كێك بووه له ڕێزی ئه‌و شاعیره ناسراوانه‌ی كه ته‌سه‌وف و ئه‌ده‌بیان به‌یه‌كه‌وه كۆكردۆته‌وه, له‌سه‌ر هه‌مان ڕێبازی (جه‌زیری) و(حه‌ریق) و (مه‌حوی), عیشق و ته‌سه‌وف لای (صافی), به جۆرێك بووه كه هه‌موو جه‌سته‌ی پێكاوه. صافی شاعیر و خوا په‌رست, پاش به‌سه‌ربردنی ته‌مه‌نێكی پڕ له كۆشش,له مانگی شوباتی ساڵی(1942)ی زایینی, دڵه پڕ له جۆشه‌كه‌ی له لێدان كه‌وت و كۆمه‌ڵه به‌رهه‌مێكی ئه‌ده‌بی به پێز و ڕه‌نگینی به‌جێهێشت, له‌ته‌ك باوكی و باپیرانی نێژراوه له‌و گۆڕه‌ی كه له ژیانیدا به ده‌ستی خۆی هه‌ڵیكه‌ندبوو, له ئه‌شكه‌وتی شێخ سوله‌یمانی هیرانی.
(صافی له دوای خۆی (7) كوڕ و (4) كچی لێ به‌جێماوه,کوڕی گه‌وره‌ی (كاك علی) له‌دوای خۆی بوو به شێخ و له‌سه‌ر هه‌مان ڕێگه‌ی باوكی و له‌سه‌ر ته‌ریقه‌تی قادری به‌رده‌وام بووه له ئیرشاد كردن.
هەندێک لە هۆنراوەکانى صافى هیرانى
حەبیبا خـــۆت ئەزانى بۆ لــــە عـالــــەم بێ مـوبــــالاتم
لە طیفلى سینە ریش و دڵ بە ئێش و سەر بە سەوداتم
ژیــــانى من لــــە عیشقى تۆ مــەزانە غــیرەتى خــــۆمە
ســــەبەب وا بوو بە مــنداڵى لـە دەردى عیشقى راهـاتم
لە حــــــــــاڵى نەوجەوانیدا جــوانى تۆم موسەللەم بوو
لە مــــەولا چــــۆن بەلایێ رووبکەم شـــەیدایى بـــــاڵاتم
دەمێکە بەندى چینى پەرچـــەم و پێچــاوى کـــــــاکۆلم
بە دائیم زار و خەســـتەو دەسـت بەستەى زولفى تاتاتم
سەرى خـــاڵى لە سەوداکەت چلۆن سەودا ئەکەم جانا
سەرى بــــازاڕى ئەغـیارم نییە ، موحـــتاجى کــــــــاڵاتم
سەراپــا گەر هەمووم عەیبە لە جـــاهى تۆ چ کەم نابێ
ئەگەر رەحمێ بکەى چونکى غــەریبى ژێـــرى دەرگـــاتم
گەدا زادەى تووە ( صــافى ) حــەقى ئـــازادییە قـــــوربان
خــەڵاتم گەر سیاسەت بێ ، بە مەمنوونى ئەوا هــــاتم
جــــانا بەسە بێ مەیلى دەمێ روویى وەفــــــــــابێ
تـــا چەند دڵـــى زار ، بە ئــــــــــازار و جەفـــــــــا بێ
نــــــائیبى خــــەیاڵى تووە غــــەم بۆیە لــە دڵـــــــدا
غــــارەت گـــــرە بۆ عەقلى منى خــــــانە خــــەرابێ
هەرچى لـــە تەڕەف تۆوە بەســـەرما بێ بەقــــوربان
پێم خۆشــــــــــــە بڵا بێ لە دڵا گــــــەرچى بـەڵا بێ
خــــــــــــاڵى لە حیمایەت نییە بۆ عاشقى مەهـجوور
خۆى دێتەوە هەرچەند بە خـــــەطا بێ ، بە خیطــابێ
شەئنى تووە بۆ جیلوەیى مەعنى هەمــوو عــــــالەم
لاهــــو وتى و ناســـووتیە گــــەرچى لە حیســـــابێ
( اثبــــات ) ى و جـــــوودى تووە ئەوراحى فەریقــەین
تەصدیقى ( الســــت ) چ ( نعم ) بێ چ ( بلـى ) بێ
خـــــاڵى نییە ئەصــــلا لە تەجــــەلـلایى جەمــــالـت
هەرچى لە ( ثـــرى ) تـا بە ســـــما جیلــوە نومـابێ
جوزئێکى صیفــــاتە دوو جیهــــــان ( أول ) و ( أخــر )
ســـیڕڕێکە لـــە ذاتـــــا چ خـەفـــــا بێ چ جـــەلا بێ
( صــافى ) بە ئومێدى تووە گــەرچى لـە حیســـابت
رووى مەعــــزیرەتى زەرجـە بفــــەرموو لـــە چ لا بێ
-
شیفتەیى نــــوورى جــەمـــــالم ماهــــى تابـــانم وەرە
ئــــارەزووى شــــەهدى ویصالم جــــانى جانـــانم وەرە
ڕۆژى عــــــــــیدە چـــــاوەڕێتم بێى بە قــــوربانم بکـەى
کوشتنیشت رەحمەتە ســــەد جــــار بە قـــوربانم وەرە
بێ دەوایى وەصــــلەکەت دەردم عـــــیلاجى نــــــــاکرێ
دەردى بێ دەرمـــان هەتــــاکەى دەرد و دەرمانم وەرە
من غەریبى تۆمە ئـــومێدم بە هیچ دەرگـــــــــــــا نییە
چــــاوەڕێى ئیحســــانى تـــۆمە شــــاى غەریبــانم وەرە
وا دڵ و دینم لە رێى عیشقى تۆ فەوتـــــــا چــاوەکەم
خــــۆشى رووى تۆم کــــافییە بۆ نــوورى ئیمانم وەرە
بۆ هەواڵ پرسى نەخۆشى خۆت چییە گەر یەك دەمێ
یـــــا لەبەر خـــوا یــــا لەبـــەر رەغــمى رەقیبـــانم وەرە
کەوتمە نێو حــــــاڵى هـــیلاکت وا لە دەردى دوورى تـۆ
مەمکوژە بەو دەردە ســـەد جـار دەست و دامانم وەرە
ئــاوورى عیشقت وەهاى سووتاندووە کــۆگـــاى دەروون
من غـــەریقى مەوجــى خـــوێنم ســینە بـــریانم وەرە
( صـــافى ) تــا ڕۆژى قـــیامەت هــەر دەناڵێنێ و دەڵێ
تـــا نەفـــەس مــاوە لە قەڵبم یـــــارى پەنهـــانم وەرە
-
دولـبـــەرا دڵ بــــــێ قــەرارە چـــــاوەکــەم گــــریە بــــــــــــارە
سینەکەم هـــەر داغــــــــدارە یـــــــار یەکــە غــــەم هـــــەزارە
مــورغى دڵ بۆت کەوتە داوە عەقـــڵ و هــــۆشى پێ نەمـــاوە
بۆیێ ســــەرتا پــــا ســــــووتـاوە دولـبـــەرا دڵ بــــــێ قــەرارە
دۆســـتان بۆمن کەن دوعــــایە زامەکەى دڵ بێ جــــەفـــــــایە
قەت خـــــەیاڵ ناکــــــەم شیفایە دولـبـــەرا دڵ بــــــێ قــەرارە
جــارێ نــــــاپرسى لە حــاڵم عـــــاشیقى نـــــوورى جەمـاڵم
کـــەى دەبێ یـــــاڕەب ویصــــــالم دولـبـــەرا دڵ بــــێ قــەرارە
کەى دەبێ خۆت بێیە لامان دوڵـــــبەرى شۆخى خــــــەرامـان
تـــا بگــــا دەســـــتم بــە دامــان دولـبـــەرا دڵ بــــــێ قــەرارە
( صافى ) بۆت بوو شێت وشەیدا دڵ بە دەرد و سەر بە سەودا
رەحـمى پێ بکە لە ڕێى خــــودا دولـبـــەرا دڵ بــــــێ قــەرارە
دولـبـــەرا دڵ بــــــێ قــەرارە چـــــاوەکــەم گــــریە بــــــــــــارە
سینەکەم هـــەر داغــــــــدارە یـــــــار یەکــە غــــەم هـــــەزارە
-
پەرێشـــانیم لە حەد دەرچوو ڕەفیقان جار هەر ئەو جارە
لە دەردی دووری ئەو شـــۆخە دڵی زارم بە ئـــــــــــازارە
ئەوا طابووری غەم ئــامــادەبوو بۆ سەر دڵـی مەحــزوون
ئومێدی حەیش و شادیم چوو فیراقی یار قومــــــــاندارە
ئەگەر خاکی هەموو عالەم بەسەر خۆمدا بکەم هێشتا
لە چاوی بەختی بێ بەختم کەمە ئەی خوایە هــــاوارە
عیلاجی دەردی بێ دەرمانی من ناکرێ بە هیچ لوقمان
مـەگـەر شــــــــۆخی وەفــادارم دەواکــا ئـەو برینـــــدارە
دوعای دەردم دەکەم هەردەم لە دەردی فیرقەتی جانان
بەڵێ چیدیم لەدەست نایێ گـیانم ســـەخت و بێـــعارە
وەرە (صــــافی)بکە تەرکی هەوای دونیایی هیچ و پووچ
بە ئیخڵاص ڕوو لە بەغدا کە مەڵێ بەختم نیگو نســــارە
-
ئەمان مردم عیلاجم کەن منی کوشت هیجری لەیلایی
لەبەر ئەشکی دوو چـاوانم ڕژاوە نووری بینایـــــــی
ئەوا جەیشی فیراق خوێنی ڕژاندو دەرچوو لەم نــــاوە
دەخیل شاهی ویصال تۆ مێڵە خوێنم چێ بەخۆڕایــــی
لە لای خۆم ئیحترازم کرد لە ناری دووری یێ یــــــاران
لە ناکاو شوعلەوەر بوو دڵ سووتا پەروانە ئاسایـــــی
بە ئوممید دانەیی خاڵی لەبی جانانە مەشغووڵ بـووم
کە نەمزانی لە ناکاو هاتە ئەستۆم دامی ڕیسوایــــــی
لەبەینی ئێمە شەرط وابوو جــودایی یەک نەکەین هەرگیـز
وەفـــای عەهدت نەبوو قوربان بەجێت هێشتم بەتەنهایی
غـــەریب و نــاتــەوانێکم ئــەوا هــــــاتوومە دەرگــــــانەت
بە ســـــەهلى نـــــــاڕوا قـــوربان وەرە ئیمڕۆ لە هانایى
ئەگەر ( صـــــــــــافى ) مەرامت هاتنەوەى یارە بڵێ دائیم
مەدەد یا موصطەفاى شـامى دەخیل یا شــاهى بەغدایى
-
دڵـــى بولبول لە دەورى بـــاغى گـوڵ یـــــارى نەکا چبکا؟
لەتـــــاوى غـــونچە هەردەم شـــیوەن و زارى نەکا چبکا؟
زەمـانــى لـــەززەتى ڕۆیـــى و دەورى زیللـەتى واهـــات
ئیتر یـــــــاران لــە مەولا روو لە دڵـــــــــدارى نەکا چبکا؟
لە ئــــاهى گەرمەوە وا لێو بەبــــارو خشــکە ئێستێکە
لە عــەینى چــــاوەکانى خوێن و ئاو جارى نەکا چبکا؟
شــەوى هیجران خــەیاڵى یار دەکا ئەصـــلا خەوى نایێ
بە یـــادى ڕۆژى وەصـــلى حـــەز لە بــیدارى نەکا چبکا؟
بە کوفرى زولفى رێى ئیسلامى بەستوە بۆیە دڵ ئێستێ
وەکــوو صــــەنعانى دائــیم مــــەیلى زیننــارى نەکا چبکا؟
دڵم عەیبى نییە گەر رووى زەمین تەڕکا خـوێنى ئەشـك
بە ئــاهى ( دودنـاك ) یش ئاســــمان تـــارى نەکا چبکا؟
لە لاێى فیرقەتى یـــار و لە ســــووێى میحنەتى ئەغــیار
لە هــــەردوو لا دڵى مسکین رەجـــا کـــارى نەکا چبکا؟
هەواى یـارى لە سەر دەرناچێ ئەصلا لەو جەفاى دوورى
دڵــــى بێچـــــارەکـەم هــەردەم وەفــــــادارى نەکا چبکا؟
ئەگەر چى بێ وەفـــا یـارم جەفاى دا ئەو دڵى (مسکین)
وەکو ( صــــافى ) لە بەد بەختى فــــیداکارى نەکا چبکا؟
-
عەزیزێکم هەیە ئیسم و بە جیسما (یوسف)ی ثانــــــــــــی
هەزاری وەک زولەیخا حەبسی نێو چاهی زەنەخدانــــــــــی
لە سەد فەرسەنگەوە بۆ چاوی نابینا ضیا بەخشــــــــــــــــە
هەزارانی وەکوو یەعقووب لە بۆنی عەطری زولفانــــــــــــی
لە نێو خاکی عەجەم تاکو عەرەب سەر حەددی رۆم و کورد
شاهی وانابێ ئەصڵا صاحیبی موهری سولەیمانـــــــــــی
بە ئینصاف گەر تەماشاکەن سەرا سەر عەیبی لێ نایـــێ
جەمالی یاری من بۆ ئەهلی دڵ گەنجێکە پەنهانـــــــــــــی
لە بۆ فەرمانی یارم هەرچی گەردن کەچ نەبێ یــــــــــاران
لە ژێر پێی جەهلەوەسەر دادەنێ وەک شێخی صەنعانی
مەط افی سالیکان و رەهنوماو کەعبەیی عوششــــــــاق
(در باز خد) کانــــــــــی وەفا سوڵتانی گەیلانــــــــــــــــــی
ئەگەر سوڵتانی دونیابــێ گەدای دەر گانە کەی تۆیـــــــــە
بە نازی خۆت نیازی پێ کەرەم کە (صافــــی) هیرانــــــی
-
خـــودا ڕەحــمێ بە حـــاڵم یـــار ئـەوا بــردی بەدڵـــمایی
لە سەر هۆش و لە تەن،گاقەت لە دڵ،صەبرو شەكیبایی
لە لایێ ئارەزوو وەصل و لە لایێ دڵ شكستی یـــار
گوریس ناگا بەیەك لا چۆن ئەگا گەر بێ بە دوو لایی
نەلەو جێگەی غەریبیم دی تەسەللی (نە) وەگەن ئارام
چ چارەی دیكە شك نابەم بە غەیری شێت و شـەیدایی
كە هەرچیم من بەسەر هات لەو وەفای دڵ بۆ جەفای یارم
لە بەینی هـــەردوو لا دا خـــوێنەكــەم وا چــوو بە خــۆڕایی
دەزانی بۆچی گۆشەی بێكەسیم گرتووە لەدووری یار
خـــەیـاڵی ئـەو ڕەفیقە بـۆ دڵی ڕیســــوا لە تەنهــایی
ئــەلا ئــەی دۆســــتانم داســـتانی دڵ تــەواو نـــابێ
مەگەر ڕۆژی جەزا بێتن لە خزمەت شاهی مەو لایی
هەوایی لەیلە كەی بێ مەیلە یە دڵ والەیە (صافی)
سیاخانەی دەروونە شۆڕشی مەجنوونی صەحرایی
-
فیدات بێ رووحى شیرینم لە سەر چى وا پەرێشانى
بەڵایى وات بەسەر هێنام چ کەس دەرمانى نازانى (١)
زەمانێکە لە گۆشەى بێکەیى رەنجوورى تۆیە دڵ
حەبیبم کەعبە گەچ نابێ ئەگەر خۆت بێیتە سەردانى (٢)
کەسێ لەم عەصرە نەیدیوە بەشەر وەك تۆ لە شیرینى
تەحەییور ما لە تەصویرت ئەگەر (نەققاش ) ئەگەر ( مانى ) (٣)
لە منداڵیوە تەوقى بەندەگى تۆم هەر لە ئەستۆیە
وەکو قومرى دەناڵێنم عەزیزان دولبەرەم کانى (٤)
وەرە سەر چاوەیى چاووم بنۆڕە سەیلى خوێنینم
قیاسى ناکرێ ئەصڵا بە حەوز و جۆگە و کانى (٥)
بڵێنە شۆخەکەم تاکەى لە دوورى هەر بناڵێنم
وەکو و عارەب چییە جارێ کە دەستم گا بە دامانى
هەتا وێستا کە مەشهوور بوو بە بەدنامى لە عەشقى تۆ
چ باکى لۆمەیى غەیرە لە مەوڵا ( صافى ) هیرانى (٦)
شیکردنەوەیەکى کورت
- نازانى : نازانێ
- رەنجوور : دەردمەند و نەخۆش
- تەحەییور : سەرسام
عەصر : چەرخ ( مانى ) وێنەکێش و زانا و داناێیکى گەورە بووە لە ٢١٦ز- ٢٧٧ز لە سەردەمى فەرمانڕەوایانى ئەردەوان لە سەر بیر و باوەڕەکەى دواى ئازاردان و زیندانى کردن گیانى لە دەست دا .
- تەوق : (طوق) ووشەیەکى عەرەبیە بە ماناى کۆت و زنجیر دێ
بەندەگى : بەندەیى کانى : کوانێ
- سەرچاوەى چاووم : سەر کانیاو و جۆگەى فرمێسکى چاوەکانم
سەیلى خوێنین : فرمێسکى زۆر خوێناوى
- هەتا وێستاکە : هەتا ئێستاکە
بەدنامى: بەدناوى لەمەوڵا : لەمەودوا