بەریتانی ڕاج
بەشی دەستپێکی ئەم وتارە لەوانەیە زۆر درێژ بێت. (شوباتی ٢٠٢٣) |
ڕاجی بەریتانی تا ساڵی ١٩٤٧ لەلایەن ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا لە باشووری ڕۆژھەڵاتی ھیندستان فەرمانڕەوایی بوو. ڕاج وشەیەکە بە زمانی ھیندی کە بە واتای حوکمڕانی دێت؛ بۆیە ڕاجی بەریتانی بە واتای حوکمڕانی لەلایەن ئیمپراتۆریەتی بەریتانیا لە باشووری ئاسیا دێت. ئێستا ناوچەکە لە ھیندستان، پاکستان، بەنگلادیش، سریلانکا، میانمارنیپاڵ و بوتانە بە ڕاجی بەریتانی ھەروەھا پێی دەوترێت ھیندی بەریتانی ئیمپراتۆرییەت یان ئیمپراتۆرییەتی ھیندستان.[٣][٤]
| ئیمپراتۆرییەتی ھیندستان | ||||
| پێکھاتەی سیاسی ئیمپراتۆری (ھیندستانی بەریتانی، نیمچە فیدراسیۆنێکە لە سەرۆکایەتی و پارێزگاکان کە ڕاستەوخۆ لەلایەن تاجی بەریتانیا بەڕێوەدەبرێت. لە ڕێگەی جێگری پاشا و حاکمی گشتی ھیندستان، ولایەتەکانی شازادە، کە لەلایەن فەرمانڕەواکانی ھیندستانەوە بەڕێوەدەبرێن، لەژێر دەسەڵاتی تاجی بەریتانیا کە لە ڕێگەی جێگری پاشای ھیندستانەوە بەکاردەھێنرا)[١] | ||||
| ||||
| سروود "خوا پاشا/شاژن ڕزگار بکات"[٢] | ||||
 | ||||
| پایتەخت | کەلکەتا(1858–1911) نیو دەلھی(1911–1947) | |||
| زمان(ەکان) | ||||
| ئایین | ھیندۆسی، ئیسلام، مەسیحیەت، سیخییەت، بوودایی، جاینیزم، زەردەشتی، جوولەکە. | |||
| حکوومەت | حکومەتی کۆلۆنیالی بەریتانیا | |||
| پاشای شانشینی یەکگرتوو و ئیمپراتۆر/ئیمپراتۆر.a | ||||
| - 1858–1901 | ڤیکتۆریا | |||
| - 1901–1910 | ئیدوارد حەوتەم | |||
| - 1910–1936 | جۆرج ڤی | |||
| - 1936 | ئیدوارد ھەشتەم | |||
| - 1936–1947 | جۆرج شەشەم | |||
| جێگری پاشا.b | ||||
| - 1858–1862 | دووەم ڤیسکۆنت کاننینگ (یەکەم) | |||
| - 1947 | یەکەم ڤیسکۆنت ماونتباتن (کۆتا) | |||
| وەزیری دەوڵەت. | ||||
| - 1858–1859 | لۆرد ستانلی (یەکەم) | |||
| - 1947 | ئیرلی پێنجەمی لیستۆوێل (کۆتا) | |||
| یاساداڕێژ | ئەنجومەنی یاسادانانی ئیمپراتۆری. | |||
| مێژوو | ||||
| - شەڕی پلاسی & یاخیبوونی ھیندستان. | ٢٣ حوزەیران ١٧٥٧ & 10 May 1857 | |||
| - یاسای حکوومەتی ھیندستان. | ٢ی ئاب 1858 | |||
| - Indian Independence Act | 18 July 1947 | |||
| - بەشداری ھیندستان. | 14 and 15 August 1947 | |||
| دراو | Indian rupee | |||
زاراوەی ڕاجی بەریتانی بۆ حوکمڕانی ڕاستەوخۆی بەریتانیا بەکاردێت بەسەر ئەو ناوچانەی کە لەلایەن بەریتانییەکانەوە داگیرکرابوون، کە بە ھیندستانی بەریتانی ناسراون؛ کە کاریگەری بەریتانیا لەسەر زۆرێک لە دەوڵەتە سەربەخۆکانی میرنشینی لەخۆگرتبوو. ئەو ناوچانە لەلایەن فەرمانڕەوا نەریتییەکانی خۆیانەوە لەژێر دەسەڵاتی گشتی تاجی بەریتانیادا بەڕێوەدەبرا.
ھیندستانی دابەشنەکراو زاراوەیەکی دیکەیە بۆ مانای تەواوی ناوچەی دەسەڵاتی بەریتانیا، بەڵام لە بۆرمادا وەرناگرێت، کە لە ساڵی ١٩٣٧ بوو بە کۆلۆنییەکی تایبەتی بەریتانیا. کۆلۆنی دەدەن لە ساڵی ١٨٥٨ تا ١٩٣٧ لە ھیندستان کەوتە ژێر ھەمان حکوومەت و ھەمان شت بۆ سۆمالیلەندی بەریتانی (ئێستا بەشێکە لە سۆماڵ) لە ساڵی ١٨٨٤ تا ١٨٩٨ و سەنگافورە لە ساڵی ١٨٥٨ تا ساڵی ١٨٦٧.
دەسەڵاتی بەریتانیا لە ١٥ی ئابی ١٩٤٧ کۆتایی ھات، سنوورەکانی نێوان ھیندستان و پاکستان لە ١٨ی ئاب کەوتە بواری جێبەجێکردنەوە. زۆر کەس لە کاتی دابەشکردنی ھیندستان گیانیان لەدەستدا.
جامو و کشمیر، وەک دەوڵەتە شازادەکانی دیکە، لەژێر دەسەڵاتی ڕاستەوخۆی بەریتانیادا نەبووە. ھیندستان و پاکستان چوونە شەڕەوە لەسەر ئەم ناوچەیە کە ئێستا لە نێوانیاندا دابەش بووە.
١٨٦١ سەرژمێری دەری خست کە ژمارەی دانیشتووانی بەریتانیا لە کیشوەری لاوەکیدا ١٢٥٬٩٤٥ کەسە. تەنھا ٤١ ھەزار و ٨٦٢ کەسیان مەدەنی بوون لەکاتێکدا ٨٤ ھەزار و ٨٣ ئەفسەر و پیاوی ئەورووپی لە سوپای ئەمریکادا بوون[٥] لە ساڵی ١٨٨٠ سوپای وەستاوی ھیندستان پێکھاتبوو لە ٦٦ ھەزار سەربازی بەریتانیا و ١٣٠ ھەزار کەسی خەڵکی ڕەسەن و ٣٥٠ ھەزار سەرباز لە سوپای میرنشینەکاندا.[٦]
سەرچاوەکان دەستکاری
- ^ یاسای لێکدانەوە 1889 (52 & 53 Vict. c. 63)، مادەی 18.
- ^ Charles Capwell (1987). "Sourindro Mohun Tagore and the National Anthem Project". Ethnomusicology. University of Illinois Press. 31 (3): 407–430. doi:10.2307/851664. JSTOR 851664.
- ^ Bowen H.V; Mancke, Elizabeth; Reid, John G. 2012. Britain's Oceanic Empire: Atlantic and Indian Ocean worlds c1550–1850. Cambridge University Press
- ^ Mansergh, Nicholas 1974. Constitutional relations between Britain and India. London: HMSO.
- ^ Ernst, W. (1996). "European Madness and Gender in Nineteenth-century British India". Social History of Medicine. 9 (3): 357–82. doi:10.1093/shm/9.3.357. PMID 11618727.
- ^ "Wayback Machine" (PDF). web.archive.org. 2009-02-25. Retrieved 2023-01-30.
| کۆمنزی ویکیمیدیا، میدیای پەیوەندیدار بە بەریتانی ڕاج تێدایە. |