ئاسایش و پاراستنی نھێنی
پێشنیار کراوە کە ئەم وتارە بسڕدرێتەوە لەبەر ئەم ھۆکار(ان)ەی خوارەوە:
ئەگەر دەتوانیت کێشەی ناوبراو بە چاکسازیکردن، بەسەرداچوونەوە، سەرچاوەدان، گۆڕینی ناوەکەی، یان تێکەڵکردنی پەڕەکە چارەسەر بکەیت، ئەوا تکایە پەڕەکە دەستکاری بکە. دەتوانیت ئەم تاگە لابەریت ئەگەر کێشەکانت چارەسەرکرد یاخود لەبەر ھەر ھۆکارێک دژی سڕینەوەی بوویت. ھەرچەندە پێویست نییە، بەڵام وا باشترە ڕوونکردنەوەیەک لەسەر ئەوە بدەیت کە بۆچی دژی سڕینەوەی وتارەکەیت، یان لە کورتەی دەستکاریدا یاخود لە پەڕەی وتووێژی وتارەکە. ئەگەر ئەم داڕێژەیە لابرا، دووبارە دایمەنێرەوە. لەوانەیە وتارەکە بسڕدرێتەوە ئەگەر ئەم ھۆشدارە بۆ ماوەی حەوت ڕۆژ لە شوێنی خۆی بمێنێتەوە، بۆ نموونە، دوای ١٠:٠٦، ٦ی کانوونی یەکەمی ٢٠٢٤ (UTC). دانەری تاگ: تکایە دروستکەری پەڕە ئاگادار بکەرەوە: {{subst:ئاگاداریی پێشنیاری سڕینەوە|ئاسایش و پاراستنی نھێنی|ھۆ=بێسەرچاوە، پێشێلی وپ:شێواز}} ~~~~ |
-ئاسایش و پاراستنی نهێنی
ئاسایش و نهێنی لایەنێکی بنەڕەتییە بۆ پاراستنی زانیاری و سیستەمە کەسییەکان لە دەستڕاگەیشتن، زیانگەیاندن، یان خراپ بەکارهێنانی بێ مۆڵەت. لە کاتێکدا ئاسایش گرنگی بە پاراستنی سیستەم و داتاکان دەدات لە هەڕەشەکان، تایبەتمەندی پەیوەندی بە مامەڵەکردنی دروستی زانیارییە کەسییەکانەوە هەیە و دڵنیابوون لەوەی تاکەکان کۆنترۆڵی چۆنیەتی بەکارهێنانیان هەیە.
١. ئاسایش
ئاسایش ئاماژەیە بۆ ئەو ڕێوشوێنانەی کە داتا و تۆڕ و سیستەمەکان لە هەڕەشە ئەلیکترۆنییەکان دەپارێزن. بەرگریکردن لە دەستڕاگەیشتن و هێرش و زیانگەیاندن بەبێ مۆڵەت. بوارە سەرەکییەکانی ئاسایش بریتین لە:
ئە. ئاسایشی ئەلیکترۆنی
ئاسایشی ئەلیکترۆنی بریتییە لە پاراستنی سیستەمی کۆمپیوتەر و تۆڕەکان و داتاکان لە هێرشە ئەلیکترۆنییەکان. بەکارهێنانی ئەمانە لەخۆدەگرێت:
Firewalls: ڕەقەکاڵا یان نەرمەکاڵایەک کە ڕێگری لە چوونە ژوورەوەی بێ مۆڵەت بۆ تۆڕێک دەکات.
Encryption: پرۆسەی گۆڕینی داتاکان بۆ کۆدێک بۆ ڕێگریکردن لە چوونەژوورەوەی بێ مۆڵەت.
نەرمەکاڵای دژەڤایرۆس: ئەو بەرنامانەی کە نەرمەکاڵا زیانبەخشەکان (malware) دەستنیشان دەکەن و لایان دەبەن.
سیستەمی دیاریکردنی دزەکردن (IDS): چاودێری تۆڕەکان دەکات بۆ نیشانەکانی چالاکیی گوماناوی.
ڕەسەنایەتی فرە فاکتەری (MFA): شێوازێکی ئاسایشە کە پێویستی بە زیاتر لە فۆرمێکی پشتڕاستکردنەوە هەیە بۆ دەستگەیشتن بە سیستەمێک.
ب. ئاسایشی فیزیکی
ئەمەش بریتییە لە پاراستنی ئامێرە ڕەقەکاڵاکان لە دزی، تێکچوون، یان دەستکاریکردنی فیزیکی. دەتوانێت بریتی بێت لە:
کۆنترۆڵی چوونە ژوورەوە: قوفڵکردنی دەرگای فیزیکی، کابینە، یان ژوورەکان بۆ سنووردارکردنی چوونە ژوورەوەی بێ مۆڵەت.
کامێرای ئاسایش: سیستەمی چاودێری بۆ چاودێریکردن و تۆمارکردنی شوێنە فیزیکیەکان.
٢. پاراستنی نهێنی
پاراستنی نهێنی ئاماژەیە بۆ مافی تاکەکان بۆ کۆنترۆڵکردنی زانیارییە کەسییەکانیان و چۆنیەتی هاوبەشکردنیان. کۆمەڵێک پرسی بەرفراوان لەخۆدەگرێت، لەوانە کۆکردنەوەی زانیاری، هەڵگرتن و بەکارهێنان. پاراستنی نهێنی جێگەی نیگەرانییە هەم لە ڕێگەی ئۆنلاینەوە و چ ئۆفلاین.
ئە. پاراستنی زانیاری کەسی
حکومەت و ڕێکخراوەکان یاسا و ڕێساکان جێبەجێ دەکەن بۆ پاراستنی زانیارییە کەسییەکان لە خراپ بەکارهێنان. ڕێسا دیارەکان بریتین لە:
ڕێسای گشتی پاراستنی زانیاری (GDPR): یاسایەکی یەکێتی ئەوروپایە کە زانیاری کەسی و نهێنی کەسانی ناو یەکێتی ئەوروپا دەپارێزێت.
یاسای نهێنی بەکاربەری کالیفۆرنیا (CCPA): یاسایەکی ویلایەتە لە کالیفۆرنیا کە مافی پاراستنی نهێنی بۆ دانیشتووان دابین دەکات.
کەمکردنەوەی زانیاری: ئەو بنەمایەی کە تەنها زانیارییە کەسییە پێویستەکان دەبێت کۆبکرێنەوە.
ب. پاراستنی نهێنی ئۆنلاین
پاراستنی نهێنی ئۆنلاین بریتییە لە پاراستنی زانیاری و چالاکییەکانی تاک لە کاتی بەکارهێنانی ئینتەرنێتدا. ئەمەش بریتییە لە:
کووکی: فایلە بچووکەکان کە لە ئامێرێکدا هەڵگیراون کە بەدواداچوون بۆ چالاکییەکانی ئۆنلاین دەکەن. بەکارهێنەران دەتوانن بەڕێوەیان بەرن یان بیانسڕنەوە بۆ پاراستنی نهێنی.
VPN (Virtual Private Network): ئامرازێکە ئایپی بەکارهێنەرێک دەشارێتەوە و ترافیکی ئینتەرنێت کۆد دەکات بۆ پاراستنی چالاکییەکانی ئۆنلاین لە چاودێری.
دۆخی نادیار: تایبەتمەندییەکی وێبگەڕە کە ڕێگری دەکات لە هەڵگرتنی مێژووی گەڕان.
٣. تەحەددیاتی ئاسایش و پاراستنی نهێنی
لە سەردەمی دیجیتاڵیدا، هەردوو ئاسایش و پاراستنی نهێنی تادێت قورستر دەبن بەهۆی:
هاککردن: تاوانبارانی ئەلیکترۆنی کە دەستڕاگەیشتن بە سیستەمەکان بەبێ مۆڵەت بەدەست دەهێنن بۆ دزینی زانیاری یان زیانگەیاندن.
فیشینگ: هەوڵی ساختە بۆ بەدەستهێنانی زانیاری هەستیار بە خۆنمایشکردن وەک کەسێکی متمانەپێکراو.
پێشێلکردنی داتا: ئەو ڕووداوانەی کە زانیاری هەستیار لە بنکەدراوە یان سیستەمەکاندا ئاشکرا دەبن یان دەدزرێن.
چاودێری: هەردوو شێوازی چاودێریکردنی حکومەت و کۆمپانیاکان نیگەرانییەکان لەبارەی داگیرکردنی تایبەتمەندی دەوروژێنن.
٤. هاوسەنگکردنی ئاسایش و تایبەتمەندی
لە کاتێکدا کە ڕێوشوێنە ئەمنییەکان زۆرجار بریتین لە کۆکردنەوەی زانیاری کەسی (بۆ نموونە، بۆ ڕەسەنایەتی)، نیگەرانییەکانی پاراستنی نهێنی کاتێک سەرهەڵدەدەن کە ئەم زانیاریانە زۆر کۆبکرێنەوە، خراپ بەکاردەهێنرێن، یان بە شێوەیەکی ناتەواو پارێزراو بن. هێنانەدی هاوسەنگی لە نێوان پاراستنی سیستەمەکان و ڕێزگرتن لە تایبەتمەندی، تەحەدایەکە بۆ هەردوو تاک و ڕێکخراوەکان.
٥. داهاتووی ئاسایش و پاراستنی نهێنی
لەگەڵ پەرەسەندنی تەکنەلۆژیا، تەحەدای نوێ سەرهەڵدەدەن:
زیرەکی دەستکرد (AI) و نهێنی: سیستەمەکانی AI لەوانەیە بڕێکی زۆر لە زانیاری کەسی کۆبکەنەوە و شیکاری بکەن، ئەمەش نیگەرانییەکان سەبارەت بە پێشێلکردنی نهێنی دروست دەکات.
بلۆکچەین: ئەم تەکنەلۆژیایە تایبەتمەندی ئاسایشی بەرزکراوە پێشکەش دەکات بەڵام ڕەنگە بەهۆی شەفافیەتی مامەڵەکانەوە تەحەدای نوێی نهێنی دروست بکات.
کۆمپیوتەری کوانتەم: پەرەپێدانی کۆمپیوتەری کوانتەم دەتوانێت شێوازەکانی کۆدکردنی ئێستا بشکێنێت، ئەمەش دەبێتە هۆی نیگەرانی نوێی تایبەتمەندی.