حەق بە حەق

حەق بە حەق یان تۆڵەکردنەوە کە بنەمای دادپەروەری بەرامبەر پێوانە بۆ پێوانە دەرئەبڕێت. سەرەتاییترین بەکارهێنانی ناسراوی ئەم بنەمایە لە کۆدی حەمورابیدا حاکمی بابلییەکاندا هاتووە کە پێش کتێبی پیرۆزی عیبری هاتووە.

هەندێک پێیان وایە کە ئەم یاسایە بەشێکی مەبەست لێی ڕێگریکردن بووە لە سزای زیادەڕۆیی لەسەر دەستی لایەنە تۆڵەسەندنەوەکان بە تەنیا یان دەوڵەت. دەربڕینی "حەق بە حەق" لە یاسای تۆڵەسەندنەوەدا باوترینە، بەڵام هەندێک لێکدانەوەی دیکەش هەن. بنەما یاساییەکان، بەپێی بنەمای یاسای تۆڵەسەندنەوە، یەک شتیان هاوبەشە، ئەویش وەسفکردنی وەک ڕێگریکردن لە تاوانێک بە بەکارهێنانی سزای "گونجاو". لە سیستەمە یاساییە بەناوبانگەکاندا کە حەمورابی نووسیویەتی، بنەمای بەرامبەرایەتی زۆر بە ڕوونی بەکارهاتووە. بۆ نموونە ئەگەر کەسێک ببێتە هۆی مردنی کەسێکی تر، ئەوا لە سێدارە دەدرێت. لە هەلومەرجی گونجاودا، وەک توانای هەموو ئەکتەرەکان بۆ بەشداریکردن بە شێوەیەکی دووبارەبووەوە، سیستەمی سزادانی "حەق لە بەرامبەر حەقێکدا" لەسەر بنەمای بیرکاریی تیت بۆ تات لە تیۆری یارییەکەدا دامەزراوە، و یەکێکە لە سادەترین نموونەکان لەو حاڵەتەدا دەبێت سزاکە هەمان جۆری کارەکە بێت. لە بەرامبەردا دوانزە یاسای ڕۆمانی سزای تایبەتی بۆ تاوانە تایبەتەکان دیاری کردبوو و سیستەمی یاسایی ئەنگلۆساکسۆن (وەک لە کۆمەڵگەیەکی دیاریکراودا جێبەجێ دەکرێت) سزای ڕاستەوخۆی بە پێدانی پارەی خوێن (wergild) گۆڕی: ژیانی کەسێکی دیاریکراو سزایەکی تایبەتی هەبوو نرخ، کە لە پێگەی کۆمەڵایەتییەوە وەرگیراوە، و هەر کوشتنێک ئەنجام دەدرا قەرەبووکردنەوەی بە پێدانی پارەی خوێنی گونجاو، بەبێ گوێدانە مەبەست. بە پشتبەستن بە یاسای گشتی بەریتانیا، داواکاران (سکاڵاکاران) مافی ئەوەیان هەیە نرخێکی هاوتای زیانەکانیان بدرێت (لە ڕووی داراییەوە)، و لە سیستەمی یاسای مۆدێرن بۆ تاوان، پێدانی نرخەکە درێژ دەکرێتەوە بۆ گواستنەوەی زیانە نائابوورییەکان بە پارە وەک باش. پرەنسیپی حەق لە بەرامبەر حەق بەو مانایەیە کە کەسێک کە لە لایەن کەسێکی ترەوە بریندار بووە، دەبێت قەرەبووی ستەمکارەکە بکاتەوە لە بەرامبەر ئەو کارە نادروستە، یان دەسەڵات بە ناوی کەسی بریندارەوە ئەو کارە بکات. وەرگێڕانی وردی ئینگلیزی ئەم دەستەواژە لاتینییە (lex talionis) لە ڕاستیدا "یاسای تۆڵەسەندنەوە"یە و بنەمای بنەڕەتی ئەم یاسایە تۆڵەسەندنەوەی دادپەروەرانە دەخاتە ڕوو.

لە ئیسلامدا

لە ئاینی ئیسلامدا باسی تۆڵەسەندنەوە کراوە، قورئانی پیرۆز باس لەوە دەکات کە چەمکی «چاوێک لە بەرامبەر چاوێک» تایبەتە بە بەنی ئیسرائیل. بەڵام بنەمای تۆڵەسەندنەوە لە ئیسلامدا لە قورئانی پیرۆزدا لەم دوو ئایەتەی خوارەوەدا هاتووە: يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا كُتِبَ عَلَيْكُمُ الْقِصَاصُ فِي الْقَتْلَى الْحُرُّ بِالْحُرِّ وَالْعَبْدُ بِالْعَبْدِ وَالْأُنْثَى بِالْأُنْثَى فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخِيهِ شَيْءٌ فَاتِّبَاعٌ بِالْمَعْرُوفِ وَأَدَاءٌ إِلَيْهِ بِإِحْسَانٍ ذَلِكَ تَخْفِيفٌ مِنْ رَبِّكُمْ وَرَحْمَةٌ فَمَنِ اعْتَدَى بَعْدَ ذَلِكَ فَلَهُ عَذَابٌ أَلِيمٌ (بەقەرە:١٧٨)، وَكَتَبْنَا عَلَيْهِمْ فِيهَا أَنَّ النَّفْسَ بِالنَّفْسِ وَالْعَيْنَ بِالْعَيْنِ وَالأَنفَ بِالأَنفِ وَالأُذُنَ بِالأُذُنِ وَالسِّنَّ بِالسِّنِّ وَالْجُرُوحَ قِصَاصٌ فَمَن تَصَدَّقَ بِهِ فَهُوَ كَفَّارَةٌ لَّهُ وَمَن لَّمْ يَحْكُم بِمَا أنزَلَ اللّهُ فَأُوْلَـئِكَ هُمُ الظَّالِمُونَ (مائیدە:٤٥)